Hayvanlar Rüya Görür mü

Peki ya diğer hayvanlar? Primatların duyguları olduğunu zaten biliyoruz, bir çalışma ise örümceklerin de REM benzeri bir uyku fazından geçtiğini ve hatta görsel anlamda rüya görüyor olabileceklerini öne sürüyor. MIT’de sinirbilimci olan Matthew Wilson, hayvanlardaki rüya kavramını şöyle açıklıyor:

İnsanlar için rüyalar çılgınca, canlı unsurlar içeren ve masalsı anlatılar gibidir. Ancak hayvanlardaki rüya anlayışımız daha farklı. Hayvanlarda uykuyu incelerken basitçe öğrenme, hafıza ve davranışları etkileyen süreçleri tespit etmeye çalışıyoruz.

2001 yılında ise MIT’den bir grup araştırmacı, hayvanların insanlara benzer şekilde rüyalar gördüğünü keşfetmişti. Amerikan Veteriner Hekimleri Birliği başkanı José Arce, köpeklerin muhtemelen sahipleri ve diğer köpeklerle oynadıkları oyunlar hakkında rüyalar gördüğünü söylüyor.

Hayvanlar Rüya Görür mü

REM Uykusu ve Rüya Görme

İnsanlar REM ve NREM uykusunda rüya görür, fakat hatırladığımız çoğu rüya REM uykusu sırasında gördüklerimizdir. Bu evrede rüyalar, unutulmaz ve genelde tuhaf olur. Ayrıca, Massachusetts Institute of Technology’de (MIT) öğrenme ve bellek alanında araştırmalar yapan bir bilim insanı olan Matthew Wilson; insanların REM uykusundan hemen sonra, NREM uykusundan sonraya nazaran uyanıklığa daha yakın olduğunu ve NREM rüyalarının daha sıradan olduğunu dile getiriyor.

REM ve NREM uykuları sırasındaki nöron aktivitelerinin bu kadar yaygın olmasının sebebi, bu aktivitelerin öğrenme ve bellek süreçlerinde rol oynaması gibi görünüyor. Sağlıklı bir uyku hafızayı güçlendirirken, kesintili bir uyku bellek oluşumunu engelleyebiliyor. Wilson durumu şöyle açıklıyor:

Uyku, öğrenme ve hatırlama süreçlerine bir şekilde katkı sağlıyor.

Görünüşe göre NREM uykusu sırasında oluşan nöron aktiviteleri, gün içinde yaşanan olayları bir çeşit kategorize etme işleminden geçiriyor. Öte yandan REM uykusu, beyin için istediğini yapabileceği bir oyun alanı olabilir. Öğrenme ve bellek konusunda Wilson şöyle diyor:

Buradaki fikir şu: Uyurken beyin, uyanıkken aralarında bir bağlantı kuramadığınız deneyimleriniz arasında kısa yollar ya da bağlantılar bulmaya çalışıyor. REM uykusu sırasındaki tuhaf rüyalar, bu derin sürecin bir tezahürü olabilir.

Kestiren Fareler

2001 yılında Wilson ve meslektaşları, farelerin rüya gördüğünü veya en azından farelerin beyninin de insan beyninin rüya görme sırasında verdiği tepkilerin aynısını verdiğini ve benzer etkiler yarattığını ilk keşfedenlerdi.  İlk olarak araştırmacılar, fareler tekrar eden labirentleri çözerken beyinlerindeki birçok nöronun tepkilerini kaydettiler. Sonra ise aynı nöronların REM uykusundayken verdiği tepkileri kayıt altına aldılar.

Araştırmacılar farelerin REM uykularının %44’ünde labirentlerde ürettikleri tepkilerle eşleşen nöron tepkileri gözlemledi. Bu nöron aktiviteleri her seferinde dakikalarca sürdü ve bu aktivitelerinin sıklığı fareler uyanıkken ölçülen sıklıkla aynıydı. Bir diğer deyişle, hayvanlar uyanık halde yaptıklarını REM uykusunda tekrardan yaşıyordu. Araştırmacılar bu bulguları 2001 yılında Neuron dergisinde yayınladı.

Bir sonraki yıl Wilson’un ekibi, farelerin günlük nöron aktivitelerine benzer ölçümleri NREM uykusu sırasında da ölçtüklerini raporladı. Ancak NREM sırasında beyin dalgaları normale göre daha kısa ve daha hızlıydı, dahası bu beyin dalgaları sadece günlük faaliyetlerden hemen sonraki uykularda ortaya çıkıyordu.

Ancak yine de bu NREM aktivitelerinin fareler için rüya anlamına geldiğine dair kanıtlar mevcut, tıpkı benzer beyin aktivitelerinin insanlar için unutulabilir rüyalar olması gibi. Bu nöronlar hipokampüs içinde uyarılırken, görsel kortekslerdeki nöronlar da uyarılıyor. Wilson bu konu hakkında şöyle diyor:

(Fareler) hipokampüsleri neyin hayalini kuruyorsa onu ‘görüyorlar’.

Rüya Gören Köpekler

Farelerin rüya gördüğünü keşfetmek, rüya görmenin memeli hayvanlar arasında yaygın bir durum olduğunu gösterdi. Aslında NREM uykusu tüm omurgalı hayvanlarda, hatta meyve sineği gibi bazı omurgasızlarda da gözlemlenen bir durum. Wilson bu konu hakkında şöyle söylüyor:

Nitekim sinekler bile bir şekilde rüya görüyor olabilir.

British Columbia Üniversitesi’nden emekli psikoloji profesörü Stanley Coren, köpeklerin rüya görebildiğini söylüyor. Live Science‘a konuşan Coren, köpeklerin insanlardan daha çok uyuduğunu ve kestirmeye özel bir eğilimleri olduğunu söylüyor. Ayrıca yapısal olarak köpeklerin uykusu, insanların uykusuna şaşırtıcı biçimde benzer. Tıpkı insanlar gibi köpekler de uyku sürecinde uyanıklık, REM ve NREM aşamalarından geçiyorlar.

1977 yılında Physiological Behavior dergisinde bildirilen bir çalışmada, bilim insanları altı av köpeğinin beyinlerindeki elektriksel aktiviteyi 24 saat boyunca kaydetti. Kaydedilen değerlere göre köpekler zamanlarının %44’ünü tetikte, %21’ini uykulu ve %12’sini REM uykusunda geçirdiler. Ayrıca köpekler zamanlarının %23’ünü ise yavaş dalga uykusu (İng: “slow-wave sleep”) adı verilen NREM uyku evresinin en derin aşamasında geçirdiler.

Köpekler REM fazına uykuya daldıktan yaklaşık 20 dakika sonra girer ve genellikle 2 ya da 3 dakika boyunca bu fazda kalırlar. Coren, bu sürecin gözle görülebilir olduğunu söylüyor:

Dikkatli bir evcil hayvan sahibi, hayvanın nefes alıp verişinin düzensiz olduğunu fark edebilir.

Ayrıca bu fazda, yavrularda ve çok yaşlı köpeklerde kaslar seğirebiliyor. Beyin sapının bir parçası olan pons, insan ve hayvanlarda uyku esnasında büyük kas kütlelerinin hareket etmesini önlemekte görev alır. Coren, ponsun yavru köpeklerde gelişme aşamasında olduğundan yetişkin köpeklerdeki kadar verimli çalışmayabileceğini söylüyor. Bu durum yavruların uykuda neden orta yaşta bir köpekten daha çok kıpırdadığını açıklıyor. Genç ve yaşlı insanlarda da bu durum benzer şekilde gözleniyor.

Ponsun kasları felç eden bölümünü geçici olarak etkisizleştiren çalışmalar ise köpeklerin rüyalarını gözlemenin tek yolu gibi görünüyor. Ponsun devre dışı bırakılmasıyla köpekler rüyalarında verdikleri tepkiyi gerçek hayatta da vermeye başlıyorlar. İnsanlarda bu duruma REM uykusu davranış bozukluğu (İng: “REM sleep disorder”) deniyor. Coren durumu şöyle açıklıyor:

Temel olarak bulduğumuz şey, köpeklerin köpeksi rüyalar gördüğüdür. Yani av köpekleri hayali kuşları tespit ediyor, dobermanlar ise hayali hırsızları kovalıyor. Köpeklerdeki rüya yapısı, insanlardaki rüya yapısına oldukça benziyor.

Sebebi bilinmese de köpeğin boyutu, görülen rüyanın yapısını belirliyor olabilir. Küçük köpekler daha sık ancak daha kısa rüyalar görürken, görece daha büyük köpekler az sıklıkta fakat daha uzun rüyalar görüyor.

Köpeklerin uykusu, insanların uykusuna birçok açıdan benzer. Muhtemelen köpekler de tıpkı insanlar gibi kabuslar görüyor. Ayrıca köpekler, beynin ani uykuya dalmasına neden olan bir uyku bozukluğuna, narkolepsiye yakalanabilirler. Hatta, Stanford Üniversitesi’ndeki bir dizi narkoleptik köpek üzerinde yapılan araştırma sayesinde, bu bozukluğun insan formunun ardındaki biyokimya ortaya çıkarıldı.

Ancak muhtemelen köpekler, insanlarda yaygın olan bir uyku probleminden paçayı sıyırıyor: Uyku felci. Bu uyku probleminde beyin, kasları aktifleştirmeden önce bilinç yerine gelir ve böylelikle kişi uyansa da hareket edemez. Coren, konu hakkında şunları söylüyor:

Uyku felci genellikle uyku eksikliğinin bir sonucudur ve bu durum köpekler için oldukça nadir bir durumdur. Çünkü bir köpek fırsat bulduğu ilk anda uzanıp uyuyacaktır ve bu nedenle uyku eksikliği yaşaması pek olası değildir.

“Uyurgezer” Kediler

Uyku çalışmalarında bir öncü olan Michel Jouvet, uyuyan kedilerin davranışlarını gözlemlediği 1960’larda kedilerin rüya gördüğünün ilk kanıtlarını bulmuştu.

İnsanların REM uykusunda, rüyalara güç veren yoğun zihinsel aktiviteye rağmen kaslar hareket etmez. Bu atoni hali, rüyalarımız ne kadar gerçek görünürse görünsün uyurken ani hareketler yapmamamızı sağlar. Jouvet ise pons adı verilen yapının kedilerde REM uykusunu düzenlediğini ve kısmi felç yarattığını keşfetmişti.

Jouvet, bir kedinin ponsuna ait bazı kısımları çıkardığında ise ciddi davranış değişikleri gözlemledi. Ponsuna müdahalede bulunulan kediler, derin REM uykusu esnasında uyanıkmış gibi avlanmaya çalışıyor, zıplıyor veya var olmayan tehditlere karşı savunma pozisyonu alıyorlardı.

Jouvet bu duruma “paradoksal uyku” adını verdi, beden uykudayken zihin tamamen aktifti. Bu çalışma bize uyuyan kedilerin zihninde neler olduğuna dair bir fikir verdi.Peña-Guzmán, konu hakkında şunları söylüyor:

Kediler uykudayken, tam da uyanıkken yapacaklarına benzer hareketler sergiliyordu.

Bu da muhtemelen, kedilerin uykularında uyanıkken yaşadıkları deneyimlerin benzerlerini “rüyalarında” da yaşadıkları anlamına geliyor.

Balıklarda Derin Uyku

Stanfordlu nörobiyolog Philippe Mourrain’e göre zebra balıklarında REM benzeri bir uyku fazı görülüyor. Bu balıklar uyku esnasında kas tonusunu kaybediyor, nabızları düzensizleşiyor ve uyanık bir balığın göstereceğine benzer bir beyin aktivitesi gösteriyorlar. İnsanlardan belirgin bir farkları ise uyurken gözlerini hareket ettirmemeleri, aynı zamanda göz kapakları olmadığı için gözlerini kapatamıyorlar da.

Çalışmanın bulgularına göre en çok rüya görülen faz olan REM uykusu; 450 milyon yıl önce, karada ve suda yaşayan hayvanların evrimsel süreçleri birbirinden henüz ayrılmamışken evrimleşmiş olabilir. Mourrain konu hakkında şunları söylüyor:

Yirmi yıl önce, balıkların uyuduğunu bile rahatça söyleyemiyorduk. Ancak şimdi, bu davranışsal özelliklerin örümceklerden omurgalılara kadar korunduğunu görebiliyoruz. Dahası, REM uykusunda en hayati sistemlerinizin kontrolünü elden bırakıyorsunuz. Böylesine hassas bir durum, gereksiz bir şey olsa evrim sürecinde çoktan elenmiş olurdu.

Sonuç

Bilim insanları, REM uykusunun örümcekler, kertenkeleler, zebra balıkları gibi birçok hayvanda gözlendiğini belirtiyor. Bunların yanı sıra mürekkep balıkları, ahtapotlar, sakallı ejderler gibi hayvanların uyku süreçlerine odaklanan çalışmalar da mevcut.

Şimdilik hayvanlar için rüya görmenin ne demek olduğu konusunda net bir tanım olmasa da bazı hayvanların uyku esnasında rüya denebilecek zihinsel aktiviteler gösterdiğini söylemek mümkün. Kısacası elimizdeki bilgilere göre birçok hayvan, insanlar gibi olmasa bile rüya görebiliyor!