Irmak Tanrısı Yayık Han; Türk ve Altay mitolojisinde Irmak Tanrısı. Cayık (Tayık, Dayık) Han da denir.
Özellikleri
Irmaklardan ve göllerden sorumludur. 17 ırmağın kavuştuğu yerde yaşar. Irmaklara, rüzgârlara ve sulara hükmeder. Kamçısı şimşektir. Büyük Tufan dan sonra gökyüzüne çıkmıştır.
Su Yılanı veya Su Ejderi kılığına bürünebilir. Yerlerden sular fışkırtır. İnsanları kötülüklerden korur. Dizgini gökkuşağı, kamçısı boz alevdir. Kendisine Yayık Kaldırma adı verilen saçı (cansız nesne kurban etme) törenleri yapılır. İlkbaharda davarların ve atların avuzları (ilk sütleri) ile bulgur karıştırılarak yapılan lapalar ırmaklara saçılır. Göğün üçüncü katında oturur. Şamanlara düşünsel yolculuklarında yardım eder. Koruçı (Korucu / Koruyucu) olarak nitelenir.
Kazak ve Kırgız hikâye ve söylentilerinde Tepegözü kör eden kahramanın adı da “Yayık” (Jayık) olarak geçer. Şaman âyin ve törenlerinde “Yayık Han”ın oldukça önemli bir yeri vardır. Onun görüntüsünü beyaz kumaştan yaparlar. Tölöslerin “Tayık” dedikleri ve yalnız ağır belâlar geldiğinde yakardıkları bu ruhu “Koruçı” olarak tanımladıkları da kaydedilmiştir. Altaylar, ırmaklar taştığı zaman, “Yayık sudan çıktı” derler, çünkü mekânı 17 deniz veya ırmağın kavşağında olan Yayık Han coşup, taşan suların ruhudur ve yeryüzündeki tüm sular ona aittir. Altaylıların inancına göre Ak Yayık Gök âlemi tanrılarının habercisi, Sarı Yayık ise yeryüzü âlemi tanrılarının habercisidir. İsmi savaş silahı olan Yay ile doğrudan alâkalıdır.
Türk halk kültüründe Yay
Yay, ok atmak için kullanılan bir savaş âletidir. Ateşli silahlar bulunmadan önce, savaşların önemli silahı olan ok, yayların sağlam, kullanışlı olmasına göre isabetli kabiliyeti kazanan bir araçtır. Türklerde yayi kutlu bir silahtır ve büyük önemi vardır. Gökyüzünü sembolize eder.
Oğuz Kağan Bozoklar denen oğullarına Altın Yay’ı üçe bölerek vermiştir. (Diğer oğullarına da Üçokları üçe bölmüştür.) ise Alkım (Gökkuşağı) Altı Yay veya Altı İpli Yay olarak düşünülür. Sözcüğün genişlik anlamı vardır. Yaz sözcüğü ile aynı kökten gelir. Yay/Cay aynı zamanda ilkbahar demektir.
