Deniz Han ve Denizler;
Deniz Han – Türk ve Altay mitolojisinde Deniz Kağanı.
Tengiz (Dengiz, Teniz, Teñiz, Deñiz) Han olarak da söylenir. Moğollar ise Tengis Han şeklinde anarlar.
Mitolojideki Yeri
Oğuz Kağan’ın ilk eşinden olan oğullarından biridir. Türk Devleti’nin denizlerdeki egemenliğini ve enginliğini simgeler. Ongunu Çakır kuşudur. Bu kuş maviye çalan rengi nedeniyle denizi çağrıştırır. Ayrıca destandaki gökten inen kurt mâvi bir ışığın içindedir ve bu aynı zamanda göğün rengidir. Cengiz Han’ın adını bu söylenceden (veya bu anlayıştan) esinlenerek aldığı söylenir. Çünkü Cengiz gerçek ismi değildir, bir unvan olarak verilmiştir. Sonsuzluğu, kurduğu devletin genişliğini ve kendisinin büyüklüğünü simgeler. Türk mitolojisinde ezelde hiçbirşey yokken uçsuz bucaksız bir deniz vardır. Daluy/Taluy sözcükleri masallarda ve efsânelerde okyanus anlamında kullanılır.
Etimoloji
(Den/Teng) kökünden türemiştir. Kıtaların iç kesimlerinde bulunan ve okyanusların uzantısı olan su kitleleri. Yerkabuğunun çukur kısımlarını doldurur. Deniz sözcüğünün eski biçimi olan Tengiz ve Moğolcadaki Cengiz birbiriyle bağlantılı iki kavramdır. Cengiz, okyanus demektir. Mecazen enginlik ve bilgeliği de simgeler.
Denizler
Deniz (Teniz, Teñiz, Deñiz, Teňgiz, Tengiz, Deňgiz) – Bir okyanus ile bağı olan ve büyük bir alanı kaplayan ve genellikle tuzlu olan su birikintisidir. Terim genellikle okyanus terimi yerine de kullanılır. Türk ve Altay mitolojisinde yer alan söylencesel denizler şöyledir.
- Akdeniz
- Gökdeniz
- Oddeniz
Akdeniz
Akdeniz – Türk, Anadolu ve Altay mitolojisinde sonsuz okyanustur. Değişik Türk dillerinde Aktengiz, Ağdingiz, Ağtines olarak da söylenir. Surtengis veya Suratines sözcükleri de eşanlamlı olarak kullanılır. Dünyanın sonunda yer alır. Bu denizde veya kıyılarında yaşayan Han’lara erişilmez.
Dünyanın sonunda yer alan veya çevreleyen diğer deniz ise Gökdeniz’dir. Ak Deniz’in ve Gökdeniz’in de ötesinde Oddeniz (ateş denizi) vardır. Akdeniz ve Gökdeniz mantığına uygun olarak, gökte Altınkazık’ın (Demirkazık’ın) etrafında dönen Akboz At ve Gökboz At vardır, yine aynı mantıkla Cengiz Han ölmeden önce ülkeyi oğulları arasında Ak Orda ve Gök Orda olarak ikiye bölmüştür. Akgöl ile karıştırılmamalıdır.
Gökdeniz
Gökdeniz – Türk ve Altay mitolojinde dünyanın sonunda bulunan okyanustur. Köktengiz veya Gökteniz olarak da söylenir. Dünyanın sonunda yer alır. Bu denizde veya kıyılarında yaşayan Han’lara erişilmez. Akdeniz’in ve Gökdeniz’in de ötesinde Oddeniz (ateş denizi) vardır.
Oddeniz
Oddeniz – Türk ve Altay mitolojisinde Ateş Denizi. Odtengiz veya Odtalay (Ateş Okyanusu) olarak da bilinir. Dünyanın çevresinde yer alan Akdeniz’in ötesinde yer alır. Ateşten bir deniz şeklindedir. Ateş ırmakları buraya dökülür. İlginç bir biçimde yeraltındaki Mağma Katmanını anımsatır.
