Ay Ata ve Ay Han;
Ay Ata (ya da Ay Dede) – Altay’ların Tengricilik inancında Ay Tanrısı olarak görülebilecek bir kutsal varlıktır ve Gök Âleminin altıncı katında oturur. Bu inanca göre Ay Dede insanların ilk Büyükbabası ve Gün Ana ilk Büyükannesidir.
Günümüz Türkiye’sinde Gün Ana inancı artık kalmadıysa da, Ay Dede inancı çocukçulaştırılarak da olsa sürmektedir. Ay, çocuklara Ay Dede olarak tanıtılmaktır. Uyku ve uyku vakti ile özdeştirilir. Çocuğa “yatağına yatarsa, Ay Dede sana masal anlatacak” denir ve çocuğun yanında ya masal kitabı okunur ya da bir masal anlatılır.
Memlukler (Kölemenler) döneminde Mısır’da yaşamış olan Türk tarihçisi Aybek-üd Devâdârî’nin Türklerin kökeni üzerine anlattığı “Ay Atam Efsanesinde mağarada türeyiş motifi yer alır. Bu öyküye göre Türklerin ilk atası olan Ay Ata, bir mağarada ortaya çıkmıştır. Bu mağara Ay Ata’nın doğumuna (Aybek-üd Devâdârî’nin ifadesiyle) bir “ana rahmi” görevi yapmıştır. Bozkurt Efsanesindeki kurdun yaralı Türk’ü kaçırıp beslediği mağara da böyle bir Ata mağarasıdır ve her yıl bu mağarada törenler yapılırdı. Ata Mağarası inancı ve geleneği eski dönemlerde Türkler arasında oldukça yaygındır.
İşte Ay Ata da böylesi bir mağarada vücut bulmuştur.
Türklerde Ay ile bağlantılı pek çok kavram vardır.
- Ayça: Hilal,
- Ayla: Hale,
- Ayas: Mehtap,
- Aybar: Dolunay,
- Aytolu: Doluay,
- Aydan: Yarımay,
- Ayçıl: Yakamoz.
- Aypara: Hilâl
Ay Han
Ay Han – Türk ve Altay mitolojisinde Ay Kağanı. Moğolca da Sara Han veya Hara Han olarak bilinir. Oğuz Han’ın ikinci eşinden olan oğludur. Ongunu kartaldır. Kartal hükümranlığı simgeler. Buryatçada Hara sözcüğü Ay demektir (Moğolca Sara), bazı kayıtlarda Oğuz Han’ın babasının adı Kara Han, iken bazı kaynaklarda Ay olarak gösterilmesi bu kelime benzeşimi nedeniyle olabilir. Hâlbuki gerçekte Ay Han, Oğuz Han’ın oğlunun adıdır. Ay pek çok kültürde dişil bir varlıktır, ancak Türklerde hem dişi hem de erkek Ay Tanrısı mevcuttur. Fakat özellikle vurgulanması gereken husus, Ay Han’ın bir Tanrı değil, kutsal bir kişi olarak kabul edildiğidir. Ay sözcüğü burada nitelik veya özellik değil bir sıfattır. Ay Ata ile karıştırılmamalıdır.
Etimoloji
(Ay/Ağ) kökünden türemiştir. Dünya’nın uydusu olan gök nesnesi. Parlaklığı, ışığı ve güzelliği sembolize eder. Sözcük kökünde de bilinç, ışık, parlaklık gibi anlamlar vardır.
