Yer İyesi – Türk, Altay ve Moğol mitolojilerinde arazi ve toprağın koruyucu ruhu. Cer (Çer) İyesi de denir.
Eşanlamlı olarak Orun (Orın, Urun, Urın) İyesi tabiri de kullanılır. Moğollar Gazar Ezen derler. Toprağın koruyucu ruhudur.
Özellikleri
Her arazinin, her tarlanın farklı bir İye’si vardır. Oldukça iri cüsseli, uzun boylu ve geniş adımlar atan orta yaşlı bir kadın olarak betimlenir. Ekili tarlaları korur. Tarla İyesi adlı başka bir iye de benzer niteliklere sahiptir.
Her yıl hasattan önce kurban verilir. Toprağın her karışında yaşar. Yılan kılığında toprağı korur. İnanca göre ayı isminin söylendiğini topraktan işitir. Çünkü “Er Kulaktu”/“Çir Kulaktı” (Yer Kulağı) onu duyar.
Anadoluda yerin kulağı vardır deyimi de bunu ifâde eder. Ayının yaşadığı yer de toprak ve yeraltıdır. Yer sadece ayı ile değil, kurt, yılan ve benzeri tabu oluşturmuş canlılar hattâ insan ile de iletişim kurabilir.
Bu inanç yılan, kurt ve benzerleri için de geçerlidir. Sümerlerde de fısıldanan sözü rüzgârın işttiği ve alıp götürdüğü inancı vardır. Toprağın içinde hiçbirşeyi gizli tutmayacağı yönünde bir andı bulunduğu söylenir, bu nedenle gizlice öldürülüp toprağa gömülen herkesin bir biçimde yerinin bulunmasını sağlayacağı da ifâde edilir.
Bosna Hersek’de 20. Yüzyılda Avrupanın göbeğinde yaşanan soykırımda saklanan toplu mezarlar, mâvi kelebekler sayesinde bulunmuştur. Mâvi kelebeklerin beklenmedik sayıda çok görüldüğü yerlerde kazı yapıldığında mutlaka mezarlar çıkmıştır. Çünkü bu kelebekler Yavşan otu üzerine konmakta ve ondan beslenmekte, Yavşan ise mezarların toprağa saldığı organik maddelerin bol bulunduğu yerlerde büyümektedir.
Kır İyesi
Kır İyesi – Yer İyesi ile bağlantılı ve benzer bir varlıktır. Türk, Tatar ve Altay halk inancında kır (veya bozkır) ruhudur.
Gır İyesi veya Yazı (Cazı) İyesi olarak da söylenir. Moğollar Dala (Dele) Ezen derler. Uzun elli, uzun kollu, uzun parmaklı, yarı insan yarı yarı ağaç görünümlüdür. Tek ağaçlarda veya çalılarda yaşar. Kırları korur. Kırlarda başı derde giren insanlara yardım eder. Ona ekmek kırıntıları ve bir demet ekin saçı olarak verilir. Sözcük aynı zamanda boz, gri renk anlamına da gelir.
