Tanrı Tanrıça ve Tanrı Dağı; Tanrı (Tañrı ya da ilâh) – Özellikle tek tanrıcılıkda evrenin tek yaratıcı ve yöneticisi olduğuna inanılan varlık.
Çok tanrılı inançlarda genelde ilâhların cinsiyeti bulunur ve erkek olanlarına Tanrı, kadın olanlarına Tanrıça denir.
Monoteistik ve henoteistik inançlardaki Tanrı kavramını tanımlamak için ise sadece tanrı sözcüğü kullanılabilir. Değişik lehçe ve şivelerde Tenri (Teñri), Tengri, Tigir, Tēr, Dēr ve Moğolca Tengir, Tenger olarak söylenir.
Tanrı, insanüstü ve insanlar üzerinde egemenliği olan varlıktır. Yaratıcı anlamında da kullanılır.
Değişik Türk topluluklarında, Tangrı, Tengri, Tengere, Tangara, Tenegere, Tengir şeklinde kullanılır. Tarı, Teyri gibi söyleyişler de mevcuttur. İslamiyetle birlikte tek Tanrı’yı nitelemekte de kullanılmaya başlanmıştır. Ulu Teyri, Han Tengri gibi ifadeler sıklıkla geçer.
Bazı Türk boylarında İyeler (koruyucu ruhlar) için de kullanılır; Su Teyrisi, Yer Teyrisi gibi. Aslında evrenin her yanındaki bu ruhlar bir bütündür ve birbirine bağlıdır. Verilen isimler bir sembolden ibârettir. İslam öncesi Tanrıcılık (Tengricilik) biçiminde sistematik bir yapıya sâhip olarak tüm toplumsal hayata işlemiştir.
İslamiyetle birlikte tek ve mutlak yaratıcı güç olarak ve başka hiçbir varlığa özgülenemeyecek ve paylaşılamayacak bir adla “Allah” sözcüğü kabul görmüştür.
Türkler Tanrıların isimlerinin sonuna Toyun veya Batır sıfatlarını getirirken, Moğollar daha çok Sagan (Sagağan) “Beyaz”, Ulan (Ulağan) “Kızıl” sıfatını kullanırlar.
İslamda Allah(c.c)’ın 99 isimi vardır. Türklerin kutsal rakamı olan 9 ile bağlantılı olduğu için Türklerde çok büyük ilgi görmüştür.
Etrüsklerde Thanr adlı diğer tanrıların doğumunda rol oynayan üstün bir Tanrı vardır.
Moğolların Hühe Münhe Tengeri, Türklerin ise Köke Möngke Tengri yâni “Sonsuz Gök Tanrı” şeklindeki tanımlamaları Tanrı anlayışlarını özet olarak ortaya koymaktadır.
İbni Fadlan anılarında Oğuzlar için; “İçlerinden biri zulme uğrar veya sevmediği bir şey görürüse, başını semâya kaldırıp Bir Tanrı der; bu Türkçe Bir Allah demektir,” ifâdesini kullanır. Çuvaşlar Tanrıyı nitelemek için Sülti (Yüce), Min (Ulu), Irı (İyi), Aslı (Aziz), Tep (Gerçek) ifadelerini kullanırlar.
Çuvaş mitolojisine göre ilk başta insanların hepsi aynı dile, eşit servete sâhiptir. Şeytan insanları ayartır. İnsanlar kibirlenir. Daha sonra çatışmalar ve oburluk, sarhoşluk başlar. Tanrı bu duruma çok kızar ve insanları 77 dile, 77 millete, 77 inanca böler.
Teolog ve filozoflar, târih boyunca sayısız Tanrı kavram ve anlayışını incelemişlerdir. Tanrı’nın varlığı, felsefenin metafizik ve din felsefesi alanlarında incelenen önemli bir konudur.
Tanrı kavramının, Tek Tanrılı (monoteist) ve Çok Tanrılı (politeist) dinlerdeki farkını ayırt etmek için Dinbilim ve Dinbilim çerçevesinde yapılan tartışmalarda Monoteizm dinlerindeki tek Tanrı’yı ifâde etmek için farklı kavramlar kullanılması gerektiği öne sürülmüştür. Bu sözcüğün ve eşdeğer kelimelerin kullanımı, Avrupada hâlâ tartışma konusudur.
İslam dinindeki Allah adı ise tamamen özel durumunda olup, farklı bir varlığı tanımlamak için kullanılamaz. En azından Türkçe’deki uygulama bu yöndedir.
Allah karşılığında Tanrı kelimesinin kullanılıp kullanılamayacağı ise farkıl bir tartışma konusudur.
Kimi görüşler özel bir ad olarak “Tanrı” (büyük harfle başlayarak) kullanılabiliceğini öne sürerken katı dinsel yaklaşımlar bunun asla mümkün olamayacağını iddia eder. Ancak burada yapılan eleştiri de şu yöndedir; Allah Nas Suresinde kendisini tanrı (ilah – “insanların ilahı”) olarak da tanımlamıştır.
Tanrı sözcüğü Arapça ilah kelimesinin birebir karşılığıdır.
Felsefede Tanrı kavramı; “ilk neden”, “ebedi ilke” ya da “insanlığın, yaşamın ve doğanın tamamının en yüce aşaması” olarak ifâde edilir ve çoğunlukla ilah veya mutlak olan şeklinde tanımlanır.
Tanrıça (Tañrıça)İlahe.
Çoktanrılı inançlarda Dişi Tanrı. Kelime (Dan/Tan) kökünden türemiştir. Şaşırmak, hayret etmek anlamları vardır. Sümerce kökenlidir. Sümercede Dingir veya Tingir olarak yer alır. Tanımak, tan gibi sözcüklerle bağlantılıdır. Eski Türkçe, Moğolca ve hattâ Tunguz-Mançu dillerinde saymak, hesaplamak, bilmek, bilgi sahibi olmak anlamları içeren bir köktür.
Açıklama
Türk dilinde -ça ve -çe eki ile dişil sözcükler üretilmesi pek yaygın değildir. Kimi görüşlere göre bu ekin dişil sözcük türetme amacıyla kullanılması dilin yapısına aykırıdır, bozulmadır. Bu ek aslında küçültme eki olarak kullanılır. İl ve İlçe gibi…
Türkçede asıl cinsiyet eki -an ve –en ekidir. Ve bu ek tamamen yansız olarak cinsiyeti tersine çevirir.
Örneğin:
- Bay ve Bayan: Efendi ve Hanımefendi
- Kız ve Kızan: Kız Evlat ve Erkek Evlat
- Çav ve Çavan: Eril Organ ve Dişil Organ
- Ök ve Öken: Anne ve Baba
Türkçede dişil sözcükler türetmek için kullanılan bir yol (çok sık olmasa da) –ım –im ekidir.
- Han ve Hanım: Kral ve Kraliçe
- Beğ ve Begüm: Ağa ve Hanımağa
Yine de Tanrıça sözcüğünün türetiliş biçiminin aşağıdaki örneklere de uygun olduğu söylenebilir:
- Kıral (Kral) ve Kıralça (Kraliçe): Melik ve Melike
- Tigin ve Tiginçe: Prens ve Prenses
Tanrı sözcüğü Türkçe’dir ve kökeni tengri’dir.
Arapça kökenli Allah adından farklı olarak, cins isimdir. Bu kelimenin Arapça’daki karşılığı “ilah”tır. Büyük yaratıcı, her şeye kadir olan yaratıcı, olağanüstü güç ve kudret sahibi anlamındadır.
Orhun Yazıtları’nda rastlanan Gök-Tanrı ve benzeri ifadeler, Türk dinsel inancında görülebilen özel isimlerdir.
Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanmış olan Güncel Türkçe Sözlük’e göre, Tanrı sözcüğü “Çok tanrıcılıkta var olduğuna inanılan insanüstü varlıklardan her biri, ilah” ve özel isim olarak da “Allah.” anlamlarına gelmektedir.
İslam’da Tanrı
İslam dininde Allah ismi, Tanrı‘nın özel ismidir ve genel olarak bu ismin yerine kullanılır. Allah kelimesi, el- (El arapçada belirlilik ekidir) ve ilah (yaratıcı) kelimelerinden türetilmiştir. İslam’da ayrıca bu ismin yerine kullanılabilecek, Allah’ın çeşitli sıfatlarından oluşan Esmaül hüsna yâni “Güzel İsimler” mevcuttur.
Tanrıdağı
Tanrıdağı veya Tanrı Dağları (tengritav, tangaratağ veya tanrıdağları, tangrıtavlar).
Çok eski dönemlerden beri, kutsanarak, kutlu sayılarak Tanrı tarafından yalnızca Türklere tahsis edildiğine inanılan ve halen kutlu kabul edilen sıradağların genel adı.
