Rüzgar Tanrısı Yel Ana ve Yel Ata

Rüzgar Tanrısı Yel Ana ve Yel Ata; Türk, Altay, Tatar ve Macar mitolojilerinde Rüzgâr Tanrıça. Cel (Çel, Şil, Cil) Ana da denir. Macarlar Szel Anya (Yel Ana) adı da verirler.

Özellikleri

Eskiden yaşamsal unsurlardan birisi sayılan havanın hareketli hali olan yel için algılanan canlılık içeriği daha sonra ruh, cin gibi kavramları da çağrıştırmaya başlamıştır. Macarlara göre dünyanın sonundaki büyük bir dağda bulunan bir mağarada yaşar ve bu mağaranın etrafında güçlü fırtnalar döner. Bu mağarayı koruyan Yel Ana kendisi güçlü bir kasırga olup eser. Divayev’in verdiği bilgiye göre Özbekler; “Çal Mama! Çal Mama!” yâni Yel Ana diye bağırarak kendisinden güçlü rüzgârları dindirmesini isterler.

Türk kültüründe yel kavramı

“Yel/ Yil” sözcüğü, Türk boylarının birçoğunda rüzgâr anlamının yanında “kötü ruh, zarar verici varlık” anlamında kullanılır. Örneğin Hakas ve Teleğütlerde “Çil” şekliyle “kötü ruh”ları ifâde eder. Bu anlayış, Anadolu’da olduğu gibi, Azerbaycan’da da insan organlarına yayılan ağrı ve sızıları anlatır. Bu ağrı, sızı ve hastalıkların, belli bir şeytanî güçten kaynaklandığı düşünülür. İnsan vücûdunu saran kötü ruhlar, orada ağrı ve sızı meydana getirirler.

Rüzgar Tanrısı Yel Ata

Türk, Altay, Tatar ve Macar mitolojilerinde Rüzgâr Tanrısı. Cel (Çel, Şil, Cil) Ata da denir. Macarlar Szel Atya (Yel Ata) veya Szel Kraly (Yel Kralı) adı da verirler.

Özellikleri

Dünyadaki tüm fırtınaların, rüzgârların, kasırgaların, hortumların, tayfunların yöneticisi olan tanrıdır. Harman savurmak isteyen köylüler Yel Ata’yı yardıma çağırırlar. “Yel Ata, gel atına saman götür…” diye bağırırlar, o da atına saman götürebilmek için gelip harmanı savurur. O da samandan bir avuç alarak atına yem alarak götürürmüş. Atı rüzgâra dönüşür ve bir anda istediği yere ulaşır. Yel Ata’ya bağlı iyeler şunlardır. Etrüsklerde Cel adlı bir yer altı Tanrısı vardır.

1. Holoruk/Holloruk İyesi: Hortum Ruhu.
2. Kasırga/Gasırga İyesi: Tayfun Ruhu.
3. Borağan/Burağan/Boran İyesi: Fırtına Ruhu.

Anadolu’nun güneyindeki Türkmenlerin başlıca ziyâret yerlerinden olan “Yel Baba” türbesinin adı da “yel” sözcüğüyle ilgilidir. “Al” ile aynı kökten gelen “yel” sözcüğü, hem eski, hem de yeni Türkçede “cin, kötü ruh” anlamlarında kullanılmıştır.

Diğer İsimleri

Türk, Altay, Moğol ve diğer Türk kökenli Orta Asya milletlerinde ve topluluklarında Rüzgâr Tanrısına şu isimler de verilir:

• Halhın Han: Bu adda dört Tanrı vardır, dört büyük rüzgârı yönetirler.
• Korıy Han: Rüzgârlara yön verir.
• Yatman Han: Rüzgârları estiren koruyucu ruhtur.
• Yalanaş Han: Esinti Tanrısı. Harman savuranlar ona dua ederler ve şarkı ile çağırırlar.

Yel İyesi

Türk, Tatar ve Altay mitolojisinde Rüzgâr Ruhu. Çel (Cel, Şil) İyesi olarak da bilinir. Moğollar Salhın (Halhın) Ezen derler.

Özellikleri

Rüzgârın koruyucu ruhudur. Her rüzgâr için farklı bir İye vardır. Rüzgârla bağlantılı olarak şu iyeler de yer almaktadır. Türklerde rüzgâr hızı ve doğaüstü güçleri anımsattığı için daima ilgi çekici bir konu olmuştur. Hakas halk kültüründe de “Şil Ezi” adında bir rüzgâr iyesine rastlanır.¹ Rüzgâr iyesinin adı Azeri halk inancında “Haydar” olarak da anılır.

Haydar                                                                                                          

Haydar – Yel İyesi’ne Azeri kültüründe verilen addır. Halk arasındaki bir rivâyete göre; yedi renkte yumak dolayıp dizinin altına koyduktan sonra, esen rüzgâr nedeniyle yumak yuvarlanıp gittiği için Haydar’a sinirlenen Fatma Kadın, belindeki ok ve yayı çıkarıp onu vurmak istemiştir. Yayı düzgün tutamamasından yararlanan Haydar ise gülerek kaçıp, Fatma Kadının yünlerini göğün yedinci katına sarmıştır. Böylece Gökkuşağı oluşmuştur. Azeriler harman savrulduğunda rüzgârı çağırmak için şöyle bağırırlar;

Haydar, Haydar, es de gel, Yedi harman basta da gel!

Haydar, Haydar, ekmek ver, kişilere yürek ver,

Harmanları yığmaya serin serin rüzgâr ver.

Daha sonra da “Hayder baba, gel payını götür!” diye kendisine seslenirler. Kazaklar da harman savurdukları zaman rüzgâr olmazsa, “Rüzgâr Sahibi” olarak bilinen “Mir Hayder” dedikleri ruhu “Mir Hayder, Mir Hayder, gel Mir Hayder!” diye çağırırlar.

Alevî kültüründe Türküler içinde sık sık rastlanan bu isim Pir Sultan Abdal’ın gerçek adı olmasından kaynaklı gibi görünse de kökeni aslında burada aramak gerekir. Koruyucu ruhlara bağırmak veya yüksek sesle çağırmak çoğu zaman saygısızlık ve hattâ tehlikeli olarak algılanır. Ancak bunun en önemli istisnası Yel iyesi yâni Haydar’dır. Çünkü rüzgâra ihtiyaç olduğunda onu çağırabilmek için onun çıkardığı sesetn daha güçlü bağırmak gerekir ki duyabilsin.

Etimoloji

(Yel/Yil/İl) kökünden türemiştir. Esinti anlamı vardır. Havanın yer değiştirmesi nedeniyle meydana gelen akım. Ruh, can, gizem gibi anlamlarla aynı kökten kaynaklanır. Rüzgâr, esinti demektir. Ayrıca, can, ruh, cin gibi anlamları kök içinde taşır. Yel girmesi kavramı bu anlayışın en belirgin göstergesidir. Örneğin şamanın, trans halindeki ruhuna “Yelgen” adı verilir. Yeleğen ise yel gibi hızlı, süratli anlamına gelir.

Rüzgârlara göre İyeler

Türk halk kültüründe belli başlı rüzgâr adları şu şekildedir ve herbirinin iyesi vardır:

1. Akyel (Akçayel): Doğudan eser.
2. Bozyel (Bozcayel): Doğudan eser.
3. Gökyel (Gökçeyel): Batıdan eser.
4. Kıryel (Kırcayel): Batıdan eser.
5. Kızılyel: Güneyden eser.
6. Alyel: Güneyden eser.
7. Karayel: Kuzeyden eser.
8. Kuzyel: Kuzeyden eser.
9. Günyeli (Künyeli): Güneyden / Gündüz eser.
10. Tünyeli (Dünyeli): Kuzeyden /Gece eser.
11. Alakyel: Kuzeydoğudan eser.
12. Azakyel: Kuzeydoğudan eser.
13. Korumyel: Güneydoğudan eser.
14. Çakmakyel: Güneydoğudan eser.
15. Tersyel: Sıcak eser.
16. Çölyeli: Samyeli. Çöllerden eser.
17. Uluyel: Fırtına demektir.
18. Ilıyel: Denizden eser.
19. Isıyel: Denizden eser.
20. Tanyeli: Sabah eser.
21. Yağaryel: Yağmur rüzgârıdır.
22. Kanyel: Kasırga demektir.