Erke Hanım ve Erkenek;
Erke – Türk ve Altay mitolojisinde Ayartıcılık Tanrıçası.
İrke Hanım da denir. Baştan çıkarıcı, ayartıcı tanrıçadır. Nazlı olarak tanımlanır. Erke Sultan (Erke Solton) da denir. Teleğütlerde Erkey adlı bir Tanrının varlığından bahsedilir. Ülgen’e kurban sunmak için göğe çıkarken kamı yolundan alıkoymaya çalışan kötü melek/ruh. Bazı Türk boylarında Erlik’in iki kızından biri olduğuna inanılır (Diğeri Kiştey’dir).
Etimoloji
(Er/Erk/Erh) kökünden türemiştir. Erkli, güçlü, kuvvetli demektir. Egemenlik anlamı vardır, işve cilve, naz çeriğine de sahiptir. Ayrıca ayartma anlamı da taşır. Bazı lehçelerde arzu, istek manalarına gelir.
Erkenek (Erkecel, Erkecey, Ernek, İrkenek, İrkeyel)
Türk ve Tatar halk inancında armak boyunda bir insan. Türklerde ruh başparmakta bulunur. Öbür Dünya’da insanlar çok küçük boyludur. Türkler, insanların binlerce yıldır boylarının ve ömürlerinin kısaldığına inanırlar. Eskiden insanlar çok iri ve uzun, ayrıca daha uzun ömürlüymüş, binlerce yıl yaşarlarmış. Boyları ve ömürleri kısalarak bugünkü durumlarına ulaşmışlardır.
Buna bağlı olarak insanların küçülerek bir cüce, hattâ parmak kadar kalacağına inanılır. Biliz ve ecene/eçene (cüce) sözcükleri Türk masallarında zaman zaman geçer, fakat bunlar parmak kadar değildirler. Avrupa masallarındaki “Parmak Çocuk” motifini akla getirmektedir. Fakat tamamen özgün ve farklı bir varlıktır.
Parmak Çocuk
Parmak Çocuk – Avrupa kökenli bir masal karakteridir. Grimm masallarında ve Avrupa halk anlatılarında yer bulur. Türk halk kültüründeki Erkenek ile de özdeşleşmiş durumdadır. Azeri masallarındaki Cırtdan’a da kısmen benzer. Kurnaz, zeki, tâlihli bir çocuk olarak görünür. Avrupa dillerindeki adı Başparmakla ilgili kelime köklerinden türemiştir.
Cırtdan
Cırtdan – Azerbaycan masallarındaki kişiliklerden biridir. Cırtdanın öyküsü çok yaygındır, ancak onun kendi arkadaşları ile birlikte devin evinde geçirdiği bir gecenin öyküsü çok iyi bilinir. Dev gece yarı çocukların yattığı odaya girip “kim yatmış, kim uyanık?” diye sorar, Bunun üzerine yaşananlar sonucu Cırtdan devi yener. Azeri ebeveynler çoğu zaman bebekleri “cırtdan” diye adlandırırlar. Anneler çocuklarına ninni söylediğinde yine onun adı geçer:
Ağlama, cırtdan yavru, Ağzı yoğurtlu yavru; Gideyim, unu eleyim, Geleyim, seni beleyim.
Etimoloji
(Er/ir) kökünden türemiştir. Küçük kişi demektir. Moğolcada erhi/erhiy (Eski Moğolcada erekey/herekey/hereg) başparmak anlamına gelir. Eski Türkçede ergek/ernek/irgek/irnek, parmak veya başparmak mânâsı taşır.
