Barak Ata ve Barak Ana;
Barak Ana – Türk mitolojisinde Köpek Tanrıça.
Köpek Ana (Köbek Ene) ve Moğollarda Nokay Eçe olarak da bilinir. Bazı Moğol boyları köpekten türediklerine inanırlar.
Barak sıradan bir köpek olmayıp kutlu sayılır. Nogay adlı Türk-Moğol boyu ile ilişkilidir. Masallarda Köpük olarak tercüme edilen Köbek, Kübek adlı kahramanın bu motifle ilgili olma ihtimali yüksektir. Oğuz destanında Barak Boyu’nun (Oğuz Han’ın İt Barak akınları) erkeklerinin yüzlerinin köpek yüzü (veya o kadar çirkin) olduğu fakat kadınlarının ise aksine inanılmaz derecede güzel ve çekici oldukları anlatılır.
Bu nedenle Barak Ana kavramı bu boyun türediği Ana şeklinde algılansa da, kafasının köpek kafası olduğu şeklinde kesin bir bilgi mevcut değildir.
Etimoloji
- Barak: (Bar/Var). “Barmak” (Varmak) fiili ile ilgili anlamlar içerir. Efsanevi bir köpek türüdür.
- Nokay: Moğolca köpek demektir.
Barak Ata
Barak Ata – Türk mitolojisinde Köpek Tanrı. Köpek Ata (Köbek Ede) ve Moğollarda Nokay Eçege
olarak da bilinir.
Özellikler
Bazı Moğol boyları köpekten türediklerine inanırlar. Barak sıradan bir köpek olmayıp kutlu sayılır. Köpek Ataya daha çok Moğol kavimlerinde rastlanır.
Efsânevi köpek başlı insanlara da Barak adı verilir. Tarduşların ataları da Kurt veya Barak başlı bir insandır. Avrupa kökenli Hun / Macar efsânelerine göre de Avrupa Hunları (Macarlar) Tazı Ata’dan türemişlerdir. Macarlar köpeğe Kutya derler ve bu ismin Türkçe/Moğolca kut sözcüğüyle benzerliği dikkat çekicidir. İnsan yaratılırken insanın bekçiliğini Tanrı bir köpeğe bırakmış fakat o görevini doğru yapmayarak ihanet etmiştir. Moğolların bazı boylarının ve Kıtan’ların atası olarak kabul edilir. Bu nedenle köpek kurban ederler. Bir prenses ile evlenen Köpek Ata’dan türediklerine inanan eski Moğol kabîleleri vardır.
Türk-Moğol kültüründe yarı insan yarı hayvan olan varlıklarda, üst taraf insan alt taraf hayvan şeklindedir. Ama başka bazı kültürlerde ise tam tersidir. Örneğin Mısır medeniyetinde alt taraf insan, baş kısmı hayvan olan Tanrılar vardır. Barak Ata bu açıdan Türk mitolojindeki genel anlayışa ters bir biçimde yer alır. Tıpkı Mısır söylencelerinde olduğu gibi baş tarafı köpektir. Masallarda Köpük olarak tercüme edilen Köbek, Kübek adlı kahramanın bu motifle ilgili olma ihtimali yüksektir. Türkistan’daki Baraktam şehrinin kuruluş efsânesi de yine Barak Ata ile alâkalıdır.
Barak Baba
Barak Baba (1257 – 1307) – ünlü bir derviştir. Kesin olarak nerede doğduğu bilinmemektedir.
Anadolu’nun Selçuklu Türklerinin eline geçmesinden sonra Müslümanlaştırılması görevini bu büyük zaatlara vermesi ile Anadolu’daki çeşitli tekke ve zaviyeler bu insanlar tarafından devamlı dolaşılır olmuştur. Tüm Anadolu da bunların izleri ve saygınlıkları sürdürülmüştür. Afyonun Sandıklı ilçesinde de bir türbesi yer almaktadır. Burada yalnız Barak’ın değil Sarı Saltuk’un ve Taptuk Emre’nin de mezarlarının olması acaba Barak’ın hocalarının yanında mı olmak arzusundan dolayı mı, yoksa Babailik hareketinin merkezi olmasından mı burayı tercih ettiği kesinlik kazanamamıştır. Barak Baba böylesi bir düşünsel siyasal birikimin tam merkezinde olan biridir. Bu durum onun düşünsel ve siyasal kimliğinin oluşmasında belirleyicidir.
Toplumsal Konumu
Barak Baba, “Moğol Şamanlığı’nın sufiliğe etkisinin güzel bir örneği”dir. İlk dönemlerinde Baba İlyas’ın halifelerinden Aybek Baba’ın en iyi müritlerindendir. Sonraları, özellikle olgunluk döneminde aynı çığırdan olan Hacı Bektaş-ı Veli’nin halifelerinden Sarı Saltuk’un müridi olur ve ona olan bağlılığını sürdürür. Onun Sarı Saltuk’a bağlanması Kırım’a yerleştikten sonra olur. “Velâyet-nâme”, Barak Baba’yı Hacı Bektaş-ı Veli’nin halifeleri arasından gösterir.
Hacı Bektaş-ı Veli’nin; “Bir halifem de Barak Baba’dır, o gerçek bir erdir, ona söyleyin, Karesiye varsın, Balıkesri’ye gidip orasını yurt edinsin” dediği belirtilir. Sava göre, Barak Baba Bizans’a sığınan Selçuklu sultanı II.İzzeddin Keykavus’un iki oğlundan biridir. Çocuklar orada Hıristiyanlaşmışlardır. İkinci oğulu, Patrik oğul edinmiştir. Sarı Saltuk’un Patrik’le ilişkisi iyidir.
Çocuğu Patrikten alarak Müslüman olarak yetiştirir ve kendine mürit edinir. Adını “Barak” kor. Sarı Saltuk’un ölümünden sonra Barak Anadolu’ya geçer. Tarihsel olay doğrudur. Yalnız, Barak Baba’nın II. İzzeddin Keykavus’un oğlu olduğu kuşkuludur. Kaynaklar söylenceden öteye gitmiyorlar. Şaman-Sufi karışımı bir tutum sergiler. Saçı, sakalı tıraşlı, uzun bıyıklı, belden yukarısı çıplak, el ve ayak bilekleri demirden halkalı, başında boynuzlu bir maskeyle dolaşmakta, çalgı çalmaktadır. Bu durumuyla “zavallıları eğlendirmek istediğini” belirtmektedir. Barak Baba, sarayda oldukça saygındır. Elçi kurullarında o da görevlendirilmektedir. 1306 yılında Memlüklü sultanıyla görüşmek için bir dervişler topluluğuyla Şam’a gönderilmiştir. İslâma uymayan tutumu oldukça tepki çekmiştir.
Bir yıl sonra da Geylan emiri Kutlu Şah’a elçi olarak gönderilmiştir.
Geylan emiri “Müslüman biri olarak, Müslüman olamayanlara yardımcı olmaması gerektiği gerekçesiyle” 1307 yılında öldürtmüştür. Olcaytu Muhammed Hudabende bu olay üzerine Geylanlıları asker göndererek cezalandırmış, şeyhinin ölüsünü Azerbaycan’daki Sultaniye kentine getirtmiş ve orada gömerek kendisine bir türbe yaptırmıştır. Dervişlerine vakıflar ayırmış ve zaviyeler yaptırmıştır.
Barak’îyyûn Târikatı
Barak Baba’nın geniş bir müritler topluluğu oluşmuştur. Onun bu bağlılar topluluğuna “Baraklılar (Barağiyûn/Barak’îyyûn)” denmiştir. Bu adın verilişi Barak Baba’nın Barak aşiretinden olmasına bağlanır. Güneydoğu Anadolu’daki Alevî Barak aşiretinin dedelerinin Tokat’tan gitmesi aşiret Baraklılar’la târikat ilişkisi sonucu oluşan Baraklılar’ın zamanla bütünleştiği, kaynaştığı ve aynı adı taşıdıkları anlaşılmaktadır. Baraklar’ın târikat nitelikli varlıklarına 14. Yüzyıl ortalarında rastlanır.
Etimoloji
- Barak: (Bar/Var) kökünden türemiştir. Efsânevi bir köpek türü.
- Nokay: Moğolca köpek demektir.
