Antik Çin Felsefesi

Yüz Düşünce Okulu terimi mecazi olarak “çok” anlamında anlaşılmalıdır, gerçek anlamda değil. Bu dönemden itibaren gelişen on okul şunlardır:

• Konfüçyanizm
• Taoizm
• Legalizm
• Mohizm
• İsimler Okulu
• Yin-Yang Okulu
• Küçük Konuşmalar Okulu
• Kanuncular Okulu
• Tarımcılık
• Senkretizm

Bunların yanı sıra, taraftar toplayan ancak hiçbir zaman resmi olarak kurulmayan küçük okullar da vardı:

• Yangizm (Hedonist Okul)
• Görecelik
• Askeri Okul
• Tıp Fakültesi

Bu 14 tanesinden üçü – Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Legalizm – öne çıkacak ve etki kazanacak ve diğerlerini ya tamamen reddedecek ya da onların temel kavramlarını tamamen veya kısmen özümseyecektir. Savaşan Devletler Dönemi, Qin devletinin diğer altı devleti yenmesi ve Qin Hanedanlığını (M.Ö. 221-206) kurmasıyla sona ermiştir.

M.Ö. 213 civarında Qin imparatoru Shi Huangdi (hükümdarlığı M.Ö. 221-210), devletin felsefesi haline gelen kendi kişisel felsefesi olan Legalizm ile ilgili olanlar hariç, Yüz Düşünce Okulu’na ait tüm kitapların yakılmasını emretmiştir. Kitapların Yakılması ve Bilginlerin Gömülmesi olarak bilinen dönemde hayatta kalan diğer okulların eserleri, insanlar tarafından büyük kişisel riskler alınarak saklandıkları için hayatta kalabilmiştir.

Qin Hanedanlığı’nın ardından gelen Han Hanedanlığı (MÖ 202 – MS 220) öğrenimi ve çeşitli felsefi düşünce okullarına olan ilgiyi yeniden canlandırdı. Han imparatoru Wu Ti (Büyük Wu olarak da bilinir, M.Ö. 141-87) döneminde Konfüçyüsçülük devlet felsefesi olarak benimsenmiş ve Taoizm ve Legalizm ile birlikte günümüze kadar Çin kültürünü bilgilendirmeye devam etmiştir.

Savaşan Devletler ve Düşünce Okulları

Zhou Hanedanlığı, Kral Wu (M.Ö. 1046-1043) yönetiminde merkezi bir hükümet olarak başladı ancak yerine geçen kardeşi Wu Dükü (M.Ö. 1042-1035) tarafından büyük ölçüde genişletildi. Wu Dükü’nün fetihlerinin ardından patlak veren isyanlar ve Zhou’nun artık sahip olduğu geniş topraklar, planın değişmesini teşvik etti ve Çin hükümeti merkezden uzaklaştırılarak krala sadık lordların neredeyse özerk devletleri yönettiği feodal bir sistem olarak yeniden düzenlendi.

Lordlar sadakat yeminlerine bağlı kaldıkları sürece bu sistem iyi işledi ancak zamanla eyaletler kraldan daha güçlü hale geldi ve kraliyet otoritesi azaldıkça yeminler de unutuldu.

HER BİR DÜŞÜNCE OKULU DİĞERLERİNDEN FARKLI OLDUĞU İÇİN, BU DÖNEM DAHA SONRA YÜZ DÜŞÜNCE OKULU OLARAK ANILMIŞTIR.

Batı Zhou dönemi (M.Ö. 1046-771) olarak adlandırılan dönem, barbarların (muhtemelen batıdaki Xirong halkı) istilası ve hükümeti daha iyi savunma için doğuya taşınmaya zorlamasıyla Doğu Zhou dönemine (M.Ö. 771-256) geçmiştir. Doğu Zhou Dönemi’nin ilk kısmı, bu olayları kaydeden dönemin devlet kroniklerinin adından dolayı İlkbahar ve Sonbahar Dönemi olarak bilinir.

İlkbahar ve Sonbahar Dönemi, istikrarsız bir dönem olmasına rağmen felsefe, Çin edebiyatı, sanat, müzik ve genel olarak kültürde en büyük ilerlemelerin yaşandığı dönemdir; çünkü bir zamanlar devlet tarafından yönetilen bir organizasyonla ilişkili olan bilginler ve düşünürler yerlerinden olmuş, kendi okullarını kurmuş (veya resmi bir okul olmadan kendi vizyonlarını vaaz etmiş) ve takipçileri çekmişlerdir.

Her bir düşünce okulu diğerlerinden önemli ölçüde farklılaştığı için, bu dönem daha sonra Yüz Düşünce Okulunun Çekişmesi olarak anılmıştır. Bu terim, akademisyen Forrest E. Baird’in de belirttiği gibi, her biri takipçi kazanmak için diğerleriyle mücadele ederken “en başından beri yoğun felsefi rekabete” işaret etmektedir (281). Baird şu yorumu yapmaktadır:

[Büyük okullardan] sadece ikisi, Konfüçyüsçü ve Mohist, belirli bakış açılarıyla özdeşleşmiş, süregelen öğretmen-öğrenci toplulukları anlamında okullardı. Diğer [başlıca] “ekoller” Han Hanedanı’ndan bir tarihçinin uydurmasıydı; geriye dönüp bakıldığında, daha önceki bir dönemde benzer fikirlere sahip olan bağlantısız bireyleri bir araya getirmişti. Çeşitli ekoller, kaotik geç Zhou Hanedanlığı döneminin acil ahlaki, sosyal ve siyasi sorunlarına birbiriyle çelişen çözümler önermiştir. (282)

İlkbahar ve Sonbahar Dönemi, yedi devletin birbirleriyle çatışmalarını artırdığı ve ülkeyi neredeyse sürekli savaşa sürüklediği Savaşan Devletler Dönemine geçiş yaptı. Aynı zamanda, felsefi ekoller de çoğunlukla aynı yolu izlemiş ve kendi görüşlerini diğerlerinin aleyhine yüceltmek için birbirlerini eleştirmişlerdir. Bunun en ünlü örneği Konfüçyüsçü bilgin Mencius (M.Ö. 372-289) ve onun Mo Ti (M.Ö. 470-391) ve Yang Zhu (M.Ö. 440-360) ile onların Mohizm ve hedonizm ekollerini eleştirmesidir.

Filozoflar ve Başlıca Okullar

Okulların hikayesi ve Yüz Düşünce Okulu terimi, Han Hanedanlığı’nın önde gelen tarihçisi olan ve diğer tüm Çin tarihi metinleri için standardı belirleyen Sima Qian’ın (M.Ö. 145/135-86) Büyük Tarihçinin Kayıtları adlı eserinden gelmektedir.

Sima Qian tarafından değinilmeyen okullar ve filozoflar, daha sonraki Han tarihçileri Ban Biao (MS 3-54) ve oğlu Ban Gu (MS 32-92) tarafından Hanshu (Han Kitabı) ve eki olan Yiwenzhi (bibliyografya) adlı eserlerinde ele alınmıştır. Sima Qian’ın yazdığı dönemde Konfüçyüsçülük devlet felsefesi haline gelmiş ve önemli bir etki yaratmaya başlamıştı.

O halde Sima Qian’ın Konfüçyüsçü düşünceyi diğerlerine tercih etme eğiliminde olması doğaldır, ancak yine de farklı okulların düşüncelerini göreceli bir tarafsızlıkla sunmak için çaba gösterir.

Temel inançları Shang Hanedanlığı’nın (M.Ö. 1600-1046) köylü sınıfına kadar uzanan ancak Yüz Okul’un diğerleriyle aynı zamanda filozof Lao Tzu (M.Ö. 500 civarı) tarafından kurulduğu (ya da en azından kodlandığı) söylenen Taoizm hariç, aşağıdaki okulların her birinin savaş ve sosyal çalkantı döneminde geliştirildiği unutulmamalıdır.

Her bir okul, kaos ve belirsizlik döneminde uyumlu bir varoluş yaşamanın en iyi yolu için bir kılavuz sağlamaya çalışmış ve her biri, bir şekilde, kişinin kendisiyle ve başkalarıyla barış içinde yaşamasını sağlayacak bir yaşam görüşü sunarken temel inançlarını deneyimlerden ve köklü halk geleneklerinden almıştır.

Konfüçyüsçülük

Konfüçyüsçülük, insanların özünde iyi olduklarına ve sadece güçlü bir ahlaki standarttan yoksun oldukları için yoldan saptıklarına inanan Konfüçyüs (M.Ö. 551-479) tarafından kurulmuştur. İnsanlara kendi bireysel ahlaki standartlarını nasıl geliştirecekleri ve bu standarda bağlı kalmanın yolları iyice öğretilirse, o zaman sürekli olarak iyi davranacaklardır.

Bu nedenle Konfüçyüsçülük ritüellerin önemini vurgulamıştır. Kişi, kendisini “iyi” yapan ritüellere uyarak “iyi” olabilirdi. Kişinin bu ritüellere bağlılığı, onları önemsesin ya da önemsemesin, güçlü, ahlaki bir topluma katkıda bulunacak güçlü, ahlaki bir karakter inşa eder ve bu da herkes için en üst düzeyde refah ve mutlulukla sonuçlanacak sağlam, ahlaki ve istikrarlı bir devlete katkıda bulunur.

Taoizm

Taoizm ise tam tersine, başkalarını kontrol etmek için ne kadar çok yasa, kural ve ayin yapılırsa, o kadar çok suçlu yaratılacağını, çünkü ne kadar çok kurala uymak zorunda kalınırsa, bu kuralların çiğnenme olasılığının da o kadar artacağını iddia ediyordu.

Taoizm’e göre Konfüçyüsçü tören ve ayinlere uymaya gerek yoktu, çünkü yapılması gereken tek şey Tao’nun – her şeyi yaratan, her şeyi bağlayan ve her şeyi serbest bırakan evrensel gücün – varlığını kabul etmekti ve bu güç gözlemlenebilir dünyada doğal olarak akıyordu.

Tüm insanlar Tao’nun ve dolayısıyla birbirlerinin bir parçasıydı. Diğer insanların da kendisiyle aynı temel kaygılara, duygulara ve haklara sahip olduğunu kabul etmek empati ve şefkati geliştirecek ve kişi buna uygun olarak “iyi bir insan” olacaktı. Eğer daha fazla insan Tao ile bağlantı kurarsa, mantık daha fazla insanın temel bir düzeyde bağlantı kuracağını ve devletin de bu tepkiyi yansıtarak ulusal bir birlik, eşitlik, bütünlük ve refah topluluğunu teşvik edeceğini söylüyordu.

Hukukçuluk

HUKUK BİLİMİ, İNSANLARIN SADECE KENDİ ÇIKARLARI İÇİN HAREKET ETTİĞİNİ VE KÖTÜ DAVRANIŞLARDA BULUNMAYA YÖNELİK DOĞAL DÜRTÜLERİNİ KONTROL ETMEK İÇİN YASAL DÜZENLEMELERE İHTİYAÇ DUYDUKLARINI SAVUNUR.

Han Feizi (M.Ö. 280-233) tarafından kurulan ancak Qin devletinden Yang Mang’a (M.Ö. 338) atfedilen daha önceki ilkelere dayanan legalizm, insanların yalnızca kişisel çıkarları doğrultusunda hareket ettiğini ve kötü davranışlarda bulunmaya yönelik doğal dürtülerini kontrol etmek için katı yasalara ihtiyaç duyduğunu savunarak hem Konfüçyüsçülüğün hem de Taoizmin ilkelerini reddeder.

Legalizm, kişinin kendi başına bırakıldığında, olası koşullara ya da başka kimlerin zarar görebileceğine bakmaksızın istediği her şeyi yapacağını savunur. Kendi çıkarlarının peşinde koşan insanların kaosuna karşı tek savunma, harfiyen uymayanlar için sert cezalar vaat eden yasadır.

Qin Hanedanlığı tarafından benimsenmiştir çünkü baskıcı ve popüler olmayan politikaları yaygın bir memnuniyetsizliği teşvik etmiş ve Shi Huangdi’nin Legalizmi destekleyen ve muhalifleri tutuklatan gizli polis ve muhbir ağı olmasaydı isyana yol açabilirdi.

Mohizm

Mo Ti (Mot Tzu, Mozi ve Micius olarak da bilinir) tarafından kurulan Mohizm, kişinin kendisini ve toplumunu iyileştirme aracı olarak evrensel sevginin yanı sıra kimin “iyi” kimin “kötü” olduğunu belirleme standardı olarak sonuçsalcılık (kişinin eylemleri karakterini belirler) kavramını vurgulamıştır.

Mo Ti, savaşan çeşitli devletlere aynı savunma ve stratejileri sağlayarak onları etkisiz hale getirmeye çalışmıştır; böylece hiçbiri avantaj elde edemeyecek, savaşın anlamsızlığını anlayacak ve barış içinde yaşamayı kabul edecektir.

Her devletin yöneticilerinin, güç arayışı yerine herkese kendi ailesinin bir üyesi gibi davranıldığı evrensel sevgiyi seçeceğini umuyordu ancak çabaları başarıya ulaşmadı ve savaşlar devam etti. Konfüçyüsçülük Han Hanedanlığı tarafından devlet dini olarak kabul edildikten sonra felsefesi büyük ölçüde unutuldu ancak MS 20. yüzyılda Çin Komünist Partisi altında yeniden canlandırıldı.

İsimler Okulu

İsimler Okulu (Mantıkçılar olarak da bilinir), kelimelerin atıfta bulundukları nesnelerle nasıl bir ilişki kurduğuyla ilgilenen mantıkçılar Hui Shih (y. MÖ 380 – y. MÖ 305) ve Kung-sun Lung (y. MÖ 380) tarafından kurulmuştur. Akademisyen John M. Koller’in de belirttiği gibi, “bu okulun temel ilgisi dil ve gerçeklik arasındaki ilişkiydi” (206).

Taraftarları “sandalye” kelimesinin (örnek olarak) fiziksel bir sandalyenin gerçekliğiyle ne kadar iyi eşleştiğini belirlemeye çalıştığı için okul tamamen teorik ve entelektüeldi. Okulla rutin olarak alay edilse de, ilkeleri sonunda hem Taoist hem de özellikle Konfüçyüsçü düşünceye dilin doğru kullanımının önemi konusunda katkıda bulunacaktı. Konfüçyüsçülük aracılığıyla bu düşünce okulu Sima Qian’ın Büyük Tarihçinin Kayıtları adlı eserinin yazımını etkileyecektir.

Yin-Yang Okulu

Yin-Yang Okulu (Doğacılar Okulu olarak da bilinir), Jixia Akademisi’nde akademisyen olan polimat Zou Yan (M.Ö. 305-240) tarafından kurulmuştur. Yin-Yang Okulu, her şeyin varlık/eylem (yang ilkesi) ve yokluk/eylemsizlik (yin ilkesi) arasında sürekli bir akış halinde olduğunu ve bu örüntünün tanınmasının doğal dünyayı ve kişinin onun içindeki yerini açıkladığını öğretmiştir.

Yaşamdaki her şey yin ve yang enerjilerinin sürekli bir aktarımıydı ve bu da dengeyi koruyordu. Kişi dünyanın nasıl işlediğini anladığında, bunun sadece kendisi için değil, tüm insanlar için aynı şekilde işlediğini anlayacak ve bu da insanları anlayışta birleştirecekti. Zou Yan’ın felsefesi en sonunda, günümüzde Yin-Yang sembolüyle ilişkilendirilen Taoizm tarafından özümsenmiştir.

Küçük Konuşmalar Okulu

Küçük Konuşmalar Okulu (Kurgucular olarak da bilinir), halkın söylediklerini dinlemeleri ve rapor etmeleri için hükümet görevlilerini sokaklara gönderme politikasının uygulamasından gelişti. Bu, sonunda, esasen sıradan insanların düşünceleri felsefesinin temelini oluşturdu.

Bu felsefe hiçbir zaman geniş bir takipçi kitlesi kazanamadı ve onu kimin kurduğu ya da nasıl gözlemlendiği hakkında çok az şey biliniyor. Taraftarları “Kurgucular” olarak anılıyordu, çünkü muhtemelen duyduklarını bildirdikleri şeylerin gerçekten duydukları şeyler olup olmadığını tespit etmenin bir yolu yoktu.

Kanunlar Okulu

Diplomasi Okulu, adından da anlaşılacağı gibi, kişinin karakterini geliştirmenin ve devleti daha iyi hale getirmenin bir yolu olarak diplomatik politika eğitimine odaklanmıştır. Diplomasi eğitimi sayesinde kişi başkalarına nezaketle davranmayı öğrenirken aynı zamanda onları kendi üstün konumu veya politikası konusunda ikna etmeyi de öğreniyordu. Bu okul sonunda Konfüçyüsçülük tarafından benimsenmiştir.

Tarımcılık

Başlıca savunucusu filozof Xu Xing (M.Ö. 372-c. 289) olan tarımcılık, toplumsal sınıfların doğal olarak baskıya yol açtığını ve köylüden krala kadar herkesin toprağı eşit bir şekilde işlemesi ve emeğinden faydalanması gerektiğini savunan eşitlikçi bir felsefeydi. Böyle yaparak herkes birbiriyle olan bağının farkına varacak ve kendisine yardım edilmesini istediği gibi birbirine yardım edecekti. Xu Xing’in felsefesi, sosyal yapının önemini vurgulayan Konfüçyüsçülüğün temel ilkeleriyle çelişiyordu ve Mencius tarafından gözden düşürülmüştü.

Senkretizm

Senkretizm, Konfüçyanizm, Taoizm, Legalizm ve Mohizm kavramlarını tek bir tutarlı felsefi sistemde birleştirmeye çalışmıştır. Bu ekolün en büyük savunucusu, esasen diğer üç sistemden Konfüçyüsçü vizyona uygun olanları alan Konfüçyüsçü alim Dong Zhongshu (M.Ö. 179-104) olmuştur. Dong Zhongshu’nun Konfüçyüsçülüğü, modern çağda Çin’de ve tüm dünyada hala gözlemlenen Neo-Konfüçyüsçülüğün temelini oluşturacaktır.

Sonuç

Küçük okullar arasında Tıp Okulu en az bilinen ancak en önemlileri arasındadır. M.Ö. 2852-2070 yılları arasında hüküm sürdüğü söylenen efsanevi Beş İmparator’dan biri olan Sarı İmparator’a hizmet eden efsanevi hekim Qibo tarafından kurulduğu varsayılmaktadır.

Qibo’nun çalışmalarının, okulu kurmuş olabilecek hekim Bian Que (ö. M.Ö. 310) tarafından geliştirildiği düşünülmektedir. Okul, diyet ve kişisel bakım yoluyla sağlığın önemini vurgulamış ve Bian Que ya da öğrencilerinden biri, dünyanın en eski tıbbi incelemeleri arasında yer alan Huangdi Neijing’i (Sarı İmparatorun İç Kanonu) yazmıştır.

Askeri Okul kendisini Sun Tzu’nun (M.Ö. 500) ve onun soyundan geldiği varsayılan Sun Bin’in (M.Ö. 316) çalışmalarına ve her ikisi de Savaş Sanatı olarak bilinen savaşla ilgili incelemelerine adamıştır. Askeri hazırlık sayesinde düzenin korunacağı ve düzenin de doğal olarak iyi davranışları teşvik edeceği düşünülüyordu.

Sun Tzu ve Sun Bin’in eserleri savaşı teşvik etmemiş, aksine barışı yeniden tesis etmek ve refahı teşvik etmek için herhangi bir çatışmayı mümkün olan en kısa sürede sona erdirmenin – kazanmanın – önemini vurgulamıştır. Sun Tzu’nun eseri 1980’lerin CE iş dünyasında “okunması gereken” bir kitap haline gelecekti ve günümüzde de iş stratejileri için hala danışılmaktadır.

Bu ikisinin yanı sıra, Yang Zhu tarafından kurulan ve toplumsal gelenekleri dikkate almadan bireysel ifadeyi teşvik eden hedonist okul Yangizm ve daha sonraki Yunan sofist Protagoras (M.Ö. 485-415) gibi, kişinin doğru olduğuna inandığı her şeyin doğru olduğu ya da Protagoras’ın ünlü ifadesiyle “Her şeyin ölçüsü insandır” ilkesini öğreten sofist Teng Shih’in (M.Ö. 6. yüzyıl) Relativist okulu vardı, yani nesnel gerçeklik zorunlu olarak bireysel yoruma tabi olduğu için her şey görecelidir.

Bu çeşitli düşünce okulları, belirtildiği üzere Legalizm hariç, Qin Hanedanlığı tarafından şiddetle bastırılmış, ancak kavramları ve kurucularının çalışmalarının parçaları daha sonraki yazarlar tarafından korunmuştur.

Han Hanedanlığı ifade özgürlüğünü geri getirdiğinde ve Qin’in diğer baskıcı politikalarını kaldırdığında, bu okullar tekrar gün ışığına çıkarıldı ve eserlerinden geriye kalanlar, her üçü de 2000 yılı aşkın bir süredir Çin kültürünü bilgilendirmeye devam eden ve aynı zamanda dünyanın dört bir yanındaki insanların felsefelerini, iş uygulamalarını ve kişisel yaşamlarını şekillendiren Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Hukukçuluk gibi başlıca okullara dahil edildi.