Nart Destanları ve Özellikleri ; Kuzey Kafkasya halklarının sözlü geleneği içerisinde anlatılan ve büyük ölçüde derlenmiş olan yiğitlik destanı.
Kapsam
Destan en geniş biçimi ile Adigeler arasında bulunmaktadır. Ayrıca Abaza, Abhaz, Ubıh, K çay, Balkar, Oset, İnguş ve Svanların dillerinde söylenen Nart destanı parçaları (tekstler) vardır.
Bunların hepsi Adıge destanları ile birlikte büyük bir bütünlük oluşturur. Bütün bu destan söylentileri, özellikle şarkı (“орэд”/vered), türkü (“пщыналъ”/pşınatl), öykü (хъишъэ/hiş’e) gibi türlerde derlenmişlerdir. Bu destanların tümü aynı kategoriden sayılsalar da, anlatılar bir topluluktan diğerine farklılıklar da göstermektedirler.
Örneğin aşk ve ihanet (entrika) ögeleri Kabartay ve Oset varyantlarında daha gelişmiş ve daha belirginleşmiştir.
Kafkasyada yaşayan halkların ortak kültür ürünleri olan Nart destanları, Karaçay-Balkar Türklerinin sözlü halk edebiyatında da önemli bir yer tutar. Ayrıca; Çerkes, Abhaz-Abaza, Oset, Çeçen-İnguş ve Kumuk Türklerinin hal kültüründe de yer alan Nart destanları, bunların herbir varyasyonu birbirlerine benzemekle birlikte kendisine özgü millî unsurları bünyesinde barındırdıkları ve aralarında bazı farklılıkların olduğuda bir gerçektir.
“Nartlar, aynı adlı destanlarda bahsedilen bir halktır ve gerçekte bu ada sâhip bir toplumun geçmişte yaşayıp yaşamadığı bilinmemektedir, fakat yaygın görüşe göre tek bir toplum olmayıp binlerce yıldır birlikte yaşayan ve değişik ırklardan gelen kavimlerin kaynaştığı bir Kafkas halkıdır.
Daha doğrusu bugün de var olan bir halklar bütünüdür. Karaçay-Balkar (Alan ve Tavlu), Çeçen-İnguş (Nohçı ve Galgay), Oset (İron ve Digor), Abhaz, Adige, Avar ve başka pek çok küçük nüfuslu toplumlarının kültürel olarak kaynaşmasıyla ortaya çıkmıştır, ancak her biri kendi dillerini konuşur.
Buna karşın ortak kültürel unsurların kime ait olduğu ve hangisinden geldiğini belirlemek bazen çok zor bazen de imkânsızdır. Bu nedenle bir iki örnek vermekle yetinilecektir. Nart mitolojisinin içerisindeki Türk unsurları bulmaya çalışmak da aynı güçlükleri içerir.
Bazı kavram, isim ve olaylar birebir Türk söylencelerini andırırken bazen de başka uluslara ait olduğu apaçık belli olan olgular sürer gider. Fakat tutarlı ve uyumlu bir örüntü içerisindedir hepsi de…”
Ufuk Tavkul’a göre de; Nart destanları Kafkas kökenli Adige ve Abhazların olduğu kadar, Türk kökenli Karaçay-Balkarların ve Hint-Avrupa kökenli Osetlerin de millî destanları arasındadır. Nartlara değişik bir karakter kazandıran Çeçen-İnguşlar ve Avar, Lezgi, Lak, Dargı, Kumuk gibi farklı etnik kökenlere sâhip Dağıstan halkları için de Nart destanları onların ulusal kültürlerinin ve halk edebiyatlarının ayrılmaz bir parçasıdır.
Destanın konusu ve içeriği
Adıge Nartlarının destanları 7cilt (ve basımı tamamlanamamış 8. cilt), 26 bölüm ve 700’den çok metin halinde derlenip 1968-1971 yılları arasında Maykop’ta yayınlanmıştır. Destan, değişik karakterdeki çok sayıda kadın ve erkek kahramanı, gök ve yer tanrılarını, yarı tanrıları, göğsü kılıçlı orman adamlarını, hortlakları ve Ölüler Ülkesi insanlarını, Yisp denilen cüceleri, büyücü ve kâhinleri, devleri, perileri, ejderhaları, define bekçilerini ve bunlar gibi birbirinden farklı mitik yaratıkları konu edinmektedir.
Nart destanı, çok eski dönemler insanının eğitimi, yaşama hazırlanması, model alınacak kişileri ve davranışları gösterme gibi öğretici görevleri yerine getiriyordu.
Bu nedenle örnek alınacak kahramanları ve dünya görüşünü sunuyor, kaçınılması gereken davranışları ve kötü örnekleri de sergileyip dışlatıyordu. Destanda ünlü bir Nart kahramanının nasıl doğduğu, yaşam serüveni ve nasıl öldüğü bir bir anlatılmaktadır. Nart kahramanları, genellikle gizleri ya da zayıf noktaları, büyücü ya da kâhinlere danışılarak öğrenildikten sonra öldürülebilmektedirler.
Örneğin Sosruko dizlerine silah işlediği öğrenildikten sonra, Peterez analığı Jokonan’ın (Жъокъо-нан) sabahleyin ilk bakışı ile denk düşecek bir okun varlığı öğrenildikten sonra öldürülebilmiştir.
Nart sözcüğünün anlamı
“Nart” (ya da Şapsığ söyleyişiyle “Nat”) sözcüğü “Gözüpek, korkusuz kahraman” gibi anlamlar içermektedir ve bir görüşe göre Adigece kökenlidir. Ne (göz)+ Tı (verme) “Netı/Nat” gözünü veren, gözünü budaktan esirgemeyen, korkusuz kahraman demektir. Başka bir iddia ise, etimolojik olarak Nar(göz) + Ant (adige isminin en eski ve gerçek hali) kelimelerinin kısaltılmışıdır.
Ant’ların gözü-gözdesi anlamına gelir. Nart destanlarının MÖ 3. – MÖ 1. binyıl boyunca geliştiği, Bronz Çağı, özellikle Demir Çağı’nda biçimlendiği, o çağlara ve izleyen daha yakın dönemlere özgü izler de taşıdığı görülmektedir.
Destan Kahramanları
Nart destanlarında adı geçen çok sayıda kahraman vardır, bu nedenle burada bunların ancak önemli olan az bir kısmını incelemek mümkün olacaktır.
Setenay
Satanay (Sätänäy) veya (Setenay-Guaşe, Сэтэнай-гуащэ) – Destan kahramanı bilge kadındır.
Nartların akıl danıştığı bir anaerkil kadını tipidir. Onun kişiliğinde anaerkil düzenin özellikleri görülebilmektedir.
Diğer söyleyiş biçimleri:
- Kabartayca: Сэтэней-гуащэ;
- Ubıhça: Сэтэнай, Сэтэнай-Гуаща, Сэтэнэй;
- Karaçayca: Сэтэнай-бийче;
- Balkarca: Сатанай;
- Abhazca: Сэтэни-гуаща;
- Osetçe: Шъэтэна;
- İnguşça: Сиэла-Сата, Сели-Сата.
“Setenay” Adigece “kılıç veren” (Сэ/Se “kılıç” + тэн/ten, тын/tın “veren”) anlamına gelmektedir (“ay” aidiyet ekidir). Guaşe (“гуащэ”) ise “kadın, hanım” anlamı taşır.
Sosruko
Sosruko veya Savsırıko (Саусырыкъп) – Setenay-Guaşe’nin taşın içinden doğmuş olan oğludur. topukları dışında vücûduna silah işlemez.
Diğer söyleyiş biçimleri:
- Kabartayca: Sosrıko, Sovsırıko;
- Abhazca: Sasrıqua;
- Karaçayca: Sasrıko, Sosruko, Sosurqua, Sosurqa;
- Osetçe: Ş’ojırıko (Шъожъырыкъо), Sozrıko, Sosırko,
- İnguşça: Seska-Solsı, S’eksı Solsı (Cьексы Солсы);
- Çeçence: S’eska-Solsa (Сьеска-Солса), So’ska (Соьска)
Sosruka; Adigece “Kızgın Oğlan” (Сао Шъао -сыр-ы-къо/Save-sır-yı-ko ve “Kılıçla Saldıran” (Сао Сэуэ /Save) anlamlarına gelir.
Verzemeg
Verzemeg – Akıllı ve ağır başlıdır. Bütün Nartlar onu örnek alırlar. Nart kahramanlarının lideri ve Satanay’ın kocasıdır.
Değişik söyleyiş biçimleri:
- Adigece:Wuerzemec
- Abhazca:Wuarzamag
- Balkarca:Örüzmek
- Osetçe:Wrıjmegü, Urızmag
“Örüzmek” adının “örüz” (ırmak, akarsu) + “mek, bek” (bey, prens) şeklinde iki ayrı kelimenin birleşmesinden oluştuğu düşünülmektedir, bu takdirde mânâ “ırmağın beyi, ırmağın sahibi” demek olur.
Peterez
Peterez – Nart destanlarında adı geçen bir kahraman ve destan kişisidir. Sabahleyin analığı Jokonan’ın (Жъокъо-нан) Peterez’e ilk bakışına denk düşecek bir ok dışında, kendisine silah işlemiyordu.
Değişik söyleyiş biçimleri:
- Kabartayca: Бэтэрэз, Батраз;
- Karaçayca: Батраз;
- Abhazca: Патраз;
- Osetçe: Батырадз;
- Adigece: Пэтэрэз.
Peterez; Adigece “düzgün burunlu” anlamına gelir (pe=burun, terez=düzgün).
Nesren
Nesren (Несрэн) veya Nesrenjake – Doğruluğu, adaleti ve dürüstlüğü simgeler. Nart Kurultayı’nın (Хасэ) Başkanıdır. “Nesren” sözcüğü, Adigece “En önce erişen”, “Uzağı gören” gibi anlamlar içermektedir. Nartlardan ateşi çalıp insanları ateşsiz ve karanlıkta bırakan, üstelik tanrılığa da kalkışan Pako’yu kızdırdığından Kaf Dağına, bir anlatıya göre de Elbüz tepesine zincirlenmiş, tıpkı Prometheus efsânesinde olduğu gibi, başına bir kartal dikilmiştir.
Kartal geceleri Nesren’in göğsünü parçalayıp acı çektirir, ama gündüzleri ak bir güvercin gelip göğsünü gagası ile sıvazlar ve acısını dindirip, yarasını iyileştirir. Vücûduna silah işlemeyen Peterez, zorlu bir uğraştan sonra, attığı oklarla kartalı kalbinden vurur. Bunları gören Pako, tabana kuvvet kaçar. Böylece Nesren kurtulur, Nartlar şölenler düzenleyip şarkılar söylerler, Peterez’i öven sözlerle bu büyük başarıyı kutlarlar.
Büyük Ev
O dönemler kocadığına ve elden ayaktan düştüğüne, Nart Kurultayınca (Хасэ) karar verilen saygın yaşlılar, son ziyafetin verildiği Aleg’lerin 30 m boyunda ve her biri sekiz öküz tarafından çekilebilmiş çok sayıda iri sütunlar üzerinde yükselen Büyük evindeki Ölüm Kurultayı sırasında öldürülmektedirler. Aleglerin evi kadın erkek yaşlıların, adından bile ürktüğü bir evdir. Örneğin, yaşlı Verzemeg de, zehir içirilerek ya da içki kupasına gizlice konacak bir zehirli yılana sokturularak öldürüleceklerden biridir.
Yaşlılar Dağı
O dönemler, sıradan kişiler ve kocamış kadın ve erkekler, kışın, özellikle de en soğuk günlerde Jığeyıbg (Жъыгъэибг) denilen Yaşlılar Dağında kızaklara bindirilip, üstten dik uçuruma doğru kaydırılmakta ya da yüksek yar ile Aşe Irmağı arasındaki kumsala bırakılarak ölüme terk edilmektedir. Uçurum boyunca, sürüler halinde aç kargalar uçuşmakta, gagalanacak yaşlıları beklemektedir. Gelenek acımasızdır ve ondan kaçınmak olanaksızdır. Ama Verzemeg, saygın ve ünlü bir Nart olduğundan, farklı, kendisine yaraşır bir eğlenti (джэгу) ve ağırlama sonunda, farkına bile vardırılmadan öldürülecektir.
Ölüm Uykusu
Ta ya da Taşho (Тхьашхо; en büyük Tanrı), Nartlara elçi olarak küçük bir kuş gönderir, “Uzun ömürlü ve çoğalan, ama geride bir ün bırakmamış Nartlar olarak mı yaşamayı istersiniz, ya da kısa ömürlü, ama ünü büyük Nartlar olarak mı anılmayı seçersiniz?” diye sordurur. Nartlar Kurultayı toplamaya ve karar almaya gerek bile duymadan, hemen oracıkta yanıtlarını bildirirler: “Hayvan gibi onursuzcasına çoğalarak yıllarca yaşamayı istemiyoruz: Ömrümüz kısa da olsa, ünümüz büyük olsun!” derler. Bunun üzerine Thaşho, Nartların beslenme kaynaklarını yenilememeye (üretmemeye) başlar. Nartlar son yemeklerini yer, müzik ve şarkılar eşliğinde son danslarını da oynarlar, ardından topluca derin bir uykuya yatarlar. Onların Fışte Dağı eteklerinde, ama bilinmeyen bir yerde, hâlâ uyumakta oldukları yaşlılar arasında anlatılır.
Nart-Ortshoy destanı
Çeçen destanları, Nart-Ortshoy Destanı adını taşır ve farklıdır. Çeçen destanlarına göre, Nartlar başka bir bölgeden Ortshoy ülkesine gelen ve Ortshoylarla karşılaşan, ama her biri birer yiğit olan başka bir diyarın kahramanlarıdır.
Ortshoylar, Ortshoy diyarını saldırganlardan ve devlerden korumaya çalışan yurtseverler ve yerel kahramanlardır. Dağıstan halkları arasında ise, erken İslamlaşma nedeniyle Nart anlatıları çok azalmıştır. Dağıstan halkları arasında Arap-İran çıkışlı İslâmi anlatılar ve destanlar daha yaygındır.
