Sümer Tanrısı Enki

Sümerlerde Enki (Ea, Enkig, Nudimmud, Ninsiku, Nissiku adlarıyla da bilinir) bilgelik, tatlı su, zeka, hile ve muziplik, hüner, büyücülük, şeytan çıkarma, şifa, yaratma, erkeklik, doğurganlık ve sanat gibi unsurların tanrısıydı.

İkonografisinde boynuzlu bir başlık ve üzerinde uzun bir cübbe ile sakallı bir adam olarak Sunrise Dağı’na tırmanırken tasvir edilir.

Bu tasvirde, hayat veren suyla olan bağlantısını vurgulamak amacıyla omzundan dökülen ırmaklar görülürken, arka planda erkek ve dişi prensibini sembolize eden ağaçlar durmaktadır. Bu dökülen ırmaklar, bir efsaneye göre Enki’nin menisinden fışkıran Dicle ve Fırat Nehirleri şeklinde yorumlanmaktadır. Adı “Yeryüzünün Efendisi” (Bu şekilde tercüme edilir) manasına gelmekte olup, her ikisi de bolluk ve bereketi gösteren balık ile keçi sembolleridir; Nudimmud, Ninsiku ve Nissiku adlarının ise “prens” manasına geldiği düşünülmektedir.

Aslen tanrı Enki (o zamanlar Enkig adıyla bilinirdi) Sümerlerin tatlı su tanrısı ve Mezopotamyalılar arasında dünyanın başlangıcında kurulan ve tanrıların yasalar düzenlediği ilk yerleşim yeri olan Eridu kentinin koruyucusuydu. Tanrı ilk olarak III. Hanedanlık Dönemi’nde (M.Ö. 2600-2334) yazılı eserlerde yer almaktadır ve M.Ö. 2400’lerde kendisini Ea adıyla bilen Akadların önemli bir tanrısı haline gelmiştir.

Ancak Erid kutsal kentinde yapılan kazılar, Enki adına yaklaşık M.Ö. 5400’lerde kentin kuruluşuna kadar uzanan bir tapınak geleneğinden söz edildiğini kanıtlamaktadır. Eridu’da Enki ve sonrasında Akad İmparatorluğu’da Ea adıyla biliniyordu; bu iki sözcük Babil’deki Nudimmud adı gibi birbiriyle karıştırılarak aynı tanrı adına kullanılıyordu. Ancak tanrı Enki yalnızca zanaat ve sanatın, bilhassa da ilahi konulara adanan nesnelerin koruyucusu olduğundan Ninsiku adıyla bilinirdi.

Tanrı Enki’nin Soy Bilimi & Zürriyeti

Tanrı Enki, Sümer ve Akad mitolojisinde gök tanrısı Anu’nun, Babil metinlerinde ise ilksel baba Apsû’nun oğluydu. Ayrıca yeryüzünü ve gökleri doğuran ilksel ana tanrıça Nammu’nun oğlu olarak da anılır. Enki’nin karısı Ninhursag (başka pek çok adının yanı sıra Ninmah ve aslen Damgalnuna, Asur dilinde Damkina adıyla da bilinir) ve oğulları Asaruludu (büyücülük konusunda bilgeliğin tanrısı), Enbilulu (kanalların ve hendeklerin tanrısı), bilge bir insan olan Adapa ve tanrıların kralı olan Marduk idi (sonradan Asaruludu’nun vasıflarını üzerine alacaktı).

Ayrıca Enki ve Ninhursag mitolojisinde Ninhursag’ın Enki’yi iyileştirmeye yönelik çabalarından doğan sekiz çocuğu olmuştu:

• Abu (bitkilerin ve gelişimin tanrısı)
• Nintulla (Magan ve kıymetli metal Tanrısı)
• Ninsitu (şifa tanrıçası, şifa tanrısı Ninazu’nun eşi)
• Ninkasi (bira tanrıçası)
• Nanshe (aynı zamanda Nanse, sosyal adalet, bereket, kahinlik ve rüyaların tabiri)
• Azimua (şifa tanrıçası, yeraltı tanrısı Ningishida’nın eşi)
• Emshag (Dilmun’un Efendisi, bereket tanrısı)
• Ninti (kaburga tanrıçası, hayat veren)

Tanrı Enki aynı zamanda genellikle en sevilen ve varlığını sürdüren tanrılardan biri olan savaş, cinsellik, tutku, bereket, aşk ve hayat kadınlarının tanrıçası tanrıça İnanna’nın babası (ya da amcası) olarak tasvir edilir. Hava ve fırtına tanrısı Adad (Ishkur olarak da bilinir) adında bir ikiz kardeşi vardı.

Edebiyat Dünyasındaki Görünümü

Pek çok Mezopotamya hikayesinde, efsanesinde, dualarında ve kraliyet yazıtlarında tanrı Enki başlıca rol üstlenmektedir. Her ikisi de dünyanın ve insanlığın yaratılışıyla bağlantılı olan Enki ve Ninhursag ile Enki ve Ninmah gibi eserlerde Ninhursag (Ninmah) ile olan bağlantısı nedeniyle ünlü bir figür şeklinde tasvir edilmiştir.

Babil yaratılış destanı olan Enúma Eliş (Yaratılışın Yedi Tableti olarak da bilini) destanında tanrı Enki, dünyanın yaratıcısı olan oğluyla beraber kaos güçlerini yenerek zafer elde eden kahraman Marduk’un babası konumundadır. Enki ayrıca Atra-Hasis, Ereşkigal ve Nergal’in Evliliği, tanrıça İnanna ve Bilgelik Tanrısı, İnanna’nın Türeyişi, Enki ve Dünyanın Düzeni, Enmerkar ve Aratta’nın Efendisi, Gılgamış Destanı ve benzeri eserlerde de karşımıza çıkmaktadır.

Anu (Cennetin Efendisi), Enlil (Havanın Yüce Efendisi) ve tanrıça İnanna ile beraber Mezopotamya Panteonunda yer alan en önemli tanrılardan bir tanesi oldu. Her ne kadar Anu ve Enlil olsa da, tanto Enki Mezopotamya’nın erken dönemlerinde gökleri, atmosferi ve yeryüzünü idare eden üçlü birliği oluşturuyordu. Aynı zamanda Yedi İlahi Güç’ten biri olarak en eski yedi Sümer tanrısı arasında sayılmaktadır: Bunlar Anu, Enki, Enlil, İnanna, Nanna, Ninhursag ve Utu-Şamaş’tır.

Enúma Eliş Destanından Gelen Mikolojik Kökenler

Babil’in Enúma Eliş destanına (M.Ö. 1100 civarı) bakılırsa, Enki ilk tanrılar olan Apsû ve Tiamat’ın en büyük oğlu idi. Zamanın başlangıcında dünya, tatlı su ile simge olmuş eril prensip Apsû ve tuzlu su ile tarif edilen dişil prensip Tiamat’ın birbirinden ayrıldığı ayırt edilmemiş kaos içinde dönen bir yapıya sahipti. Ne var ki Apsû ve Tiamat kendilerinden daha genç olan tanrıları dünyaya getirmişler, ancak bunların yapacak bir şeyleri olmadığından ellerinden geldiğince kendilerini eğlendirmişlerdi. Bu tanrıların yaptıkları bitmek bilmeyen gürültü Apsû’nun huzurunu kaçırmış olup uykusunu bölmüş ve bunun üzerine veziriyle istişare ettikten sonra onları öldürmeye karar vermişti.

Tiamat onların konuşmalarına kulak misafiri olmuş ve bu plan karşısında dehşete düşmüş ve bunu oğluna gizlice söyleyerek fısıldamıştı. Oğlu çeşitli eylemleri ve bunların sonuçlarını düşünerek ve ardından en iyi olduğunu düşündüğüne karar vermişti: babasını derin bir uykuya yatırdıktan sonra onu boğarak öldürdü. Tiamat böyle bir ihtimali hiç düşünmemiş ve çocuklarını evlatlıktan reddetmişti. Akabinde eşi ve savunucusu Quingu (bazen de Kingu) liderliğinde iblislerden ve yaratıklardan oluşan bir orduyu yönetmeye başladı. Bu ihtiyar tanrılar ordusu Enki’yi ve genç tanrıları, karşılaştıkları her savaşta, genç grup geriye püskürtülünceye ve umudunu yitirmeye başlayıncaya kadar yenilgiye uğratmıştı.

Bu noktada tanrı Enki’nin oğlu olan Marduk bir öneriyle öne çıktı: eğer tanrılar onu kralları yaparlarsa, o da onları zafere taşıyacaktı. Bu olaydan önce yapılan harekatları idare eden bir komutan yoktu ama her tanrı sırasıyla bu görevi üstleniyordu. Marduk kral seçildiğinde, Kingu ile teke tek dövüşerek onu yenilgiye uğratmış ve ardından Tiamat’ı ikiye bölecek kadar güçlü bir okla vurmuştu.

Dicle ve Fırat nehirlerine karışacak olan gözlerinden akan yaşlarla beraber, bedeni de Marduk tarafından yeryüzünü şekillendirmek amacıyla kullanıldı. Kingu ve Tiamat’ın savaşına cesaret veren öteki tanrılar infaz edilerek Kingu’nun bedeni insanoğlunu yaratmak üzere kullanılmıştı. Marduk tüm bu seçimlerde Enki’ye danışmanlık yapmış ve bu yüzden Enki çoğu zaman dünyayı ve yaşamı beraber yaratan tanrı konumuna getirilmiştir.

Atra-Hasis‘teki Tanrı Enki

Akad/Babil hikayesi Atra-Hasis (yaklaşık M.Ö. 17. yüzyıl) yaratılışın farklı bir anlatımını sunmakla beraber, yine de tanrı Enki önemli bir rol oynamaktadır. Bu anlatımda, ihtiyar tanrılar eğlence ve keyif düşkünü bir hayat sürerken, yaratılışın devamlılığını sağlamak amacıyla yapılan tüm işleri genç tanrılara yaptırırlar. Genç tanrıların dinlenmeye hiç zamanları yoktur, çünkü her zaman yapacak pek çok görevleri bulunur ve bu yüzden tanrı Enki onlara kendileriyle beraber çalışacak daha düşük seviyeden varlıklar yaratmalarını önerir.

Bu yeni varlıkları neyden yapacakları konusunda hiçbir fikirleri yoktur, ta ki tanrılardan biri, We-llu (aynı zamanda llawela), kendini gönüllü olarak kurban edip öldürülünceye kadar. Onun eti, kanı ve zekası ana tanrıça Ninhursag tarafından yoğrularak killi toprak haline dönüştürülüp yedi erkek ve yedi dişi insanı meydana getirir. Yaratılan bu 14 yeni varlığın doğurganlığı son derece yüksek olup çok geçmeden yeryüzünde bir zamanlar genç tanrıların yaptıkları işleri yapan yüzlerce, ardından da binlerce insan türemeye başlar.

Başlangıçta bu insanlar tam da tanrıların umdukları gibidir, ancak giderek sayıları arttıkça gürültüleri artmakta ve daha büyük bir soruna dönüşmektedirler. Bu insanların yarattığı bitmek bilmeyen gürültü ve zorluklar tanrıların kralı Enlil’in uykusunu kaçırır ve onu hem gündelik işlerinden hem de boş zamanlarından alıkoyar, bu yüzden bir yığın salgın hastalıklar çıkararak nüfusu azaltmaya karar verir. Her defasında önce kuraklık, sonra salgın hastalık, ardından da açlıktan kırılan insanlar, kendilerinden ilk sorumlu olan baba-tanrıları Enki’ye yalvarırlar; o da onlara yeryüzünü yeniden dengeye ve verimliliğe, toplumlarını da tamamen sağlığına kavuşturmaları gerektiğini belirterek kendilerine her konuda yardımcı olur.

Tanrı Enlil hayal kırıklığına uğrar çünkü artık onlardan kurtulmaya çalıştığı ilk andan beri olduğundan çok daha fazla sayıda insan görünmektedir. İnsanlığı yok edecek olan büyük bir tufanı başlatmasına rıza göstermeleri hususunda öteki tanrıları ikna eder ve hepsini buna inandıracak derecede güçlüdür. Bu planın acımasızlığını ve adaletsiz olduğunu fark eden Enki, Enlil’i vazgeçiremez ve yeryüzüne gidip kendisini dindar bir tutumla Enki’ye adamış, hem bilge hem de iyi kalpli dürüst bir adam olan Atra-Hasis‘i bulur. Enki ona bir gemi inşa ederek içine her tür hayvandan ikişer tane koymasını kulağına fısıldar.

Tufan başladığı sırada Atra-Hasis bu vazifesini başarıyla gerçekleştirir. Halk tanrılardan yardım istemek amacıyla feryat eder, ancak hiçbir yerden yardım gelmez. Ninhursag insanlar adına gözyaşı döker ve kendini teselli edemez, ayrıca diğer tanrılar da yas tutar fakat hiç kimse tufanı durduramaz. Bunun üzerine tanrı Enlil bu tufanın aslında kötü bir fikir olduğunu fark etse de artık çok geç kalmıştır; yeryüzündeki herkes telef olmuştur.

Tufandan dolayı oluşan sel suları çekilir, gemi karaya oturur ve tanrı Enki Atra-Hasis‘e geminin kapısını açıp tanrılara kurban verme zamanının gelip çattığını kulağına fısıldar. Atra-Hasis bu isteği yerine getirir ve kurbanın o nefis kokusu göğe yükselir ve Enlil aşağıya bakıp birinin hayatta kaldığını fark eder. Bu işin arkasında Enki’nin olduğunu hemen anlar ve yaptığından daha yeni pişmanlık duymasına rağmen, içindeki tüm öfkesini ona yöneltir.

ENKİ, TANRILARIN İRADESİNE YA DA HALKIN İHTİYAÇLARINA HİZMET ETMEK ARASINDA BİR KARŞILIK VERMEK KONUSUNDA BİR TERCİHTE BULUNDUĞUNDA, HER ZAMAN İNSANLARIN ÇIKARLARINI VE AYNI ZAMANDA MERHAMETİN, AFFEDİCİLİĞİN VE BİLGELİĞİN YOLUNDAN GİTMEYİ SEÇMİŞTİ.

Ancak Enki bunu izah ederek Atra-Hasis‘in ne kadar iyi ve nazik bir insan olduğunu gösterip hepsini tatlı kokan kurbana yönlendirir. Bundan memnun olan tanrılar kurbanı afiyetle yemek amacıyla yeryüzüne inerler ve ardından tanrı Enki ortaya yeni bir plan sürer: tanrılar daha düşük doğurganlığa sahip olan varlıklar yaratacaklardır: bebekleri şeytanlar alıp götürecek, kadınları düşüğe zorlayacak ya da onları kısırlığa sürükleyecek, öteki kadınlar ise tanrılara adanarak ebedi bakireler halinde kalacaklardır.

Dahası, insanlara verilen ömür çok uzun olmayacak ve yaşadıkları süre boyunca pek çok farklı nedenden ötürü ölmeleri için her gün önlerine fırsatlar çıkacaktır. Tanrılar bu teklife razı olur; kendi türünün sonuncusu olan Atra-Hasis kutsal topraklara götürülür ve Ninhursag da yeni varlıkları yaratmaya başlar.

Düzenbaz Bir Tanrı Olan Enki

Bu iki anlatıda da tanrı Enki, topluluğun iyiliğini düşünerek hareket eder, hatta topluluk bunu hoş karşılamasa bile. Enúma Eliş destanında Apsû’yu öldürerek annesinin umutlarına karşı gelir, ancak bunu toplumun iyiliği adına yapmak zorundadır ve Atra-Hasis‘te tanrı Enlil’e insanlığa yaşamaları konusunda yeni bir fırsat tanıması yönünde verdiği ilham sayesinde iyi bir insanı hayatta tutar. Öteki hikayelerin pek çoğunda da bu şekilde gösterilmektedir. Örneğin Ereşkigal ve Nergal’in Evliliği‘nde, olayları savaş tanrısı Nergal’in yılın altı ayı boyunca yeraltı dünyasında tutulacağı biçimde düzenleyerek bu süre zarfında yaşanan çatışma ve mücadeleleri önlemeye çalışmaktadır.

İnanna’nın Türeyişi‘nde, kız kardeşi Ereşkigal tarafından öldürüldükten sonra kızını (ya da yeğenini) yeraltı dünyasından kurtarmaları amacıyla iki zeki iblis göndererek Ölüler Kraliçesi’ni İnanna’nın bedenini onlara vermeleri konusunda oyuna getirir. İnanna ve Bilgelik Tanrısı adlı hikayede, içkili bir parti esnasında İnanna‘nın elinden almasına göz yumduğu meh‘in, yaşamın tümüyle alakalı yasaların, yetkilerin ve medeniyetin nimetlerinin – ki bunlar yalnızca tanrıların sahip olduğu şeylerdir – sahibi olarak gösterilmektedir..

Her ne kadar meh‘i yeniden ele geçirip kendisine iade etmesi karşılığında İnanna’nın peşinden farklı birlikler göndermesine rağmen, İnanna çalınan hazineleriyle beraber bu işten kolayca paçayı kurtarır. Bu olayda tanrı Enki, tıpkı tanrıça İnanna’yla alakalı öteki eserlerde görüldüğü üzere, o anki koşullar çerçevesinde çok da akıllıca ve hatta adil bir seçenek gibi görünmemesine rağmen, onun uğruna elinden gelen her şeyi yapabilecek bir kız babası olarak karşımıza çıkar.

Ne de olsa İnanna’nın Türeyişi‘nde İnanna sorunlarına kendisi neden olmaktadır ve aslında haksızlığa uğrayan ve desteklenmesi beklenen kişi Erişkigal’dir. Ancak Enki, İnanna’ya verdiği destekle dünyanın dengesini yeniden kurar ve bu seçiminde de yine pek çok kimsenin iyiliğini göz önünde bulundurur. İnanna’nın meh‘i almasına göz yumduğunda, İnanna’nın medeniyetin nimetlerini insanlığa bahşedeceğini bilir, tıpkı öteki tanrıların kendisinden bunları insanlardan uzak tutmasını beklediklerini bilmesi gibi.

Düzenbaz bir tanrı olarak Enki, görünürde anlamsız gelebilecek eylemleriyle bilgeliğini açığa çıkarır – ve böylece başkalarına da ışık tutar. Hem içkili olmasına müsaade edip tanrıça İnanna’ya meh‘i verdiği zaman, hem de Gılgamış Destanı‘nda kahramanı Gılgamış’ın en yakın arkadaşı Enkidu’nun ölmesine göz yumduğunda bu durum görülür. Hikayede Iştar adıyla bilinen tanrıça Inanna kahramanı baştan çıkarmaya çalıştığında Enkidu ve Gılgamış daha yeni bir zaferden dönmüşlerdir ve Gılgamış, yaşadığı ve sonu kötü biten diğer pek çok sevgilisini sayarak bu teklifi geri çevirir.

Bunun üzerine tanrıça İnanna, kız kardeşi Ereşkigal’in kocası olan Gugulana’yı (cennetin boğası) Gılgamış’ın krallığını yok etmesi karşılığında gönderir ve Enkidu onu öldürür. Bir tanrıya meydan okuduğundan ötürü Enkidu ölmelidir. Her ne kadar sorunun tanrıça İnanna’dan çıktığını bilse de tanrı Enki bunu kabul eder; zira insanlar tanrılara kafa tutacak kadar kendilerini üstün görmemelidirler. Bununla birlikte, daha da önemlisi, Enki, Enkidu’nun ölümüyle Gılgamış’ın kayıplarla yüzleşeceğini ve bunun da kendisini hayatın manasını keşfe çıkararak çok daha derin ve eksiksiz bir birey yapacağını idrak eder.

Enki ve Ninhursag‘da bile, kendisine karısını hatırlattıkları gerekçesiyle yetişkin kızlarını baştan çıkaran Enki sempati ile tasvir edilir. İşlediği suçlardan ötürü cezalandırılan Enki’nin, Ninhursag’a duyduğu derin aşktan ve onu özleyerek içine düştüğü bir tür büyüden sorumlu olduğu açıklığa kavuşturulur. Onun düzenbaz Tanrı olarak üstlendiği rol, attığı pek çok hatalı adımın ve işlediği günahların insanlığa iyilik sağlayan tanrıların doğmasına yol açmasıyla açıkça ortaya çıkmaktadır.

Aynı durum Enki ve Ninmah‘ta da söz konusudur; bu hikayede Ninmah bira içerken Enki’yi bir oyuna davet eder ve Enki, Ninmah’ın elinden hiçbir şey gelmeyen bir varlığı yaratarak onu alt etmeyi başarır. Bu anlatıların hepsinde Enki’nin yaptığı muziplikler onun bilgeliğinin ve insanlık adına elinden gelenin en iyisini yapma isteğinin birer kanıtıdır.

Eridu Kentinin Kouyucusu & Ona Yapılan İbadetler

Kentin ya da Eridu’nun koruyucusu olan Enki, bilgelik tanrısı sıfatıyla önemli bir rol oynamıştır. Zamanın başlangıcında düzen ve yasanın bahşedildiği Eridu’nun tanrılar tarafından kurulan ilk kent olduğu düşünülmüş ve sonradan “ilk kralların kenti” şeklinde anılmaya başlanmıştır. M.Ö. 5400 yıllarında kurulan Eridu kenti, binlerce yıl boyunca dini açıdan önemli bir merkez olarak varlığını sürdürecek ve tıpkı sonradan İbrani yazarların Cennet Bahçesi’nden söz etmeleri gibi “altın çağ “a yönelik öykü ve efsanelere konu olacaktır.

Kentte yapılan kazılarda, binlerce yıl boyunca aynı yerde tanrı Enki adına yapılmış olup yeniden inşa edilen tapınaklar gün ışığına çıkarılmıştır. Başka yerlerde yaygın halde ibadet edilmeye başlanmasından sonra bile tanrı Eridu ve o bölgedeki yeraltı suları olan abzû (ayrıca absû adıyla bilinir) ile ilişkilendirilmeye devam etmiştir. Enki’ye öncelikli ibadet edilen yerler E-abzu (Abzû Tapınağı) ve E-engur-ra (Yeraltı Suları Tapınağı) adıyla bilinen tapınaklarıydı.

Tüm diğer büyük Mezopotamya tanrı ve tanrıçalarında görüldüğü gibi, tanrı heykelleri, tapınak-ziggurat ve tapınak kompleksi ile yakından sorumlu olan rahipler insanlara pek çok farklı yoldan hizmet ederlerdi. Tanrılara ait tapınaklar şifa evleri, danışmanlık merkezleri, dağıtım merkezleri ve mukaddes mekanlar idi. Günümüzdeki gibi bir tapınak hizmetleri söz konusu değildi ve insanlar tanrılarla çoğunlukla festivallerde, daha az sayıda rahiple bir araya gelerek ya da evlerinde yaptıkları özel ritüeller aracılığıyla etkileşimde bulunuyorlardı.

Eridu’da yaşayan tanrı Enki hem abzû’ya hem de kentin -ve yaşamın- kendisinden ortaya çıktığına inanılan bu kadim bataklık üzerindeki mistik boyutlara hükmediyordu. Yanında yardımcısı Isimud bulunan Enki’nin hizmetine devler, iblisler (hem koruyucu hem de yıkıcı) ve öteki mistik unsurlar gibi değişik türden mahlûklar da verilmişti. Kentin altındaki apzûnun su dolu derinliklerinde yaşayan deniz kızları (mermaids) ve deniz erkekleri (mermen), sarayında tanrı Enki ile beraber yaşayan Yedi Bilge (abgal) olduğu düşünülüyordu.

Her hikayede ya da mitolojide tanrı Enki evrensel anlayışın zirveleri ve derinlikleriyle ilişkilendirilir ve her zaman insanlığın bir dostu olduğu söylenir. Enki, tanrıların iradesine ya da halkın ihtiyaçlarına hizmet etmek konusunda bir seçim yapmak durumunda kaldığında, her zaman hem insanların çıkarlarını hem de merhamet, bağışlama ve hikmet yolundan gitmeyi seçmiştir.