Altay Türklerinde Kötü/Kara Ruhlar;
Erlik‐biy
Altay Türklerinde kötü ruhların en büyüğü “Erlik‐biy”dir ve “kara neme/karabasan” olarak adlandırılır. Yeraltında yaşar, yardımcıları ve çocukları vardır. Uzun boylu ve yaşlı olan Erlik-biy’in gözleri bazen mavi ateş saçar, kaşları simsiyahtır. İki çatallı olan sakalı dizlerine kadar iner, bıyıkları kulaklarının üzerinden geçerek sırtından bacaklarına kadar uzanır, dudakları kurumuş kurban derisi gibidir, boynuzları ağaç dallarına benzer, saçları kıvırcık ve dağınıktır. Yeraltında “Almıs” denilen karanlık bir sarayda yaşar. Sarayın yanında gözyaşından dokuz nehir akar. Nehrin üstünde at kılından köprü vardır. Kendisi gibi kötü dokuz oğlu vardır. Kam,
bir kişi hastalandığında Erlik-biy ile görüşür ve onu yumuşatmak için “ardıç” yakarak onun tütsüsünden faydalanır. Erlik-biy’in gece vakti şapkasız ve başı açık dışarıya
çıkanlara kötülüğü dokunur. Dolunay zamanında yardımcılarını insan ve evcil hayvanların ruhunu avlamak üzere gönderir. Ruhunu bu yardımcılara yakalatan canlı, kaçabilmek için gözyaşı ırmağının üstündeki kıl köprüden geçemez ve bir müddet sonra hastalanıp ölür. Bundan kurtulması için, Erlik-biy’e, özel pratiklerle
kurban sunulur. Daha fazlasını istememesi için de korkutmak üzere kamlar yanlarına sarı diken asarlar (Yuguşeva 2001: 145-146).
Erlik‐biy’in dokuz oğlu
İsimleri, Taş‐arçuldu, Karış, Çaş‐arçuldu, Uçar‐kan, Cabaç‐kan, Kömür‐kan, Şaday‐kan, Sokor‐kan, Çolok‐kan’dır. Birbirleriyle sürekli kavga ederler. Ölenlerin ruhlarını paylaşıp yerler. Bunlar evlerin etrafında dolaşırlar. Bu yüzden akşamları kapı açık bırakılmaz, fazla gürültü yapılmaz, ağız silinmeden veya ateşe üflemeden sofradan kalkılmaz; yoksa bunların ağızları yalayacağına ve uçuk çıkacağına inanılır. Geceleri tırnak kesilmez, tırnak kaybolursa insanın ruhunun da kaybolacağına inanıldığı için, kesilen tırnak bir yere gömülür (Yuguşeva 2001: 146- 147).
Erlik‐biy’in kızları
Bazılarına göre iki, bazılarına göre de dokuz tanedirler. Bunlardan ikisinin adı Kiştey Ana ile Erke Solton’dur. Bunlar bayram yerlerini dolaşıp insan ve hayvanların ruhlarını avlar. Bu kızlar, kapının eşiğinde duranların da ruhlarını yakalarlar. Ruhu çalınan kişi hastalanır veya ölebilir. Erlik-biy’in bir kızının sekiz gözü vardır. Bir kişinin gözü hastalanır veya akarsa gözünün Erlik-biy’in kızı tarafından alındığı söylenir. Erlik-biy ile görüşmeye giden kamın ruhunu yolda bu kızlar sarhoş edip kandırmaya ve kamın Erlik-biy için sunduğu kurbanı almaya çalışırlar (Yuguşeva 2001: 146).
Cebelek
Kadın şeklinde yer iyesi. Genellikle yola çıkan kahramanların önüne engeller çıkarır, destanlarda yer kulaklı olarak da tanımlanır, engel çıkarmanın dışında kötülüğü dokunmaz (Dilek 2007: 185, 217, 229, 230, 237, 254 v.d.)
Köbölök
İnsanların canını aldığına inanılır, destanlarda kızıl atlı ve bakır burunlu olarak da tanımlanır. (Dilek 2007: 237, 254).
Körmösler
Şeytanlar. Erlik’in taifesine Körmösler denilir. Körmös sözcüğü çoğul eki almadan Körmös biçiminde söylendiğinde Erlik’i anlatır; çoğul eki alarak Körmösler biçiminde söylendiğinde de bütün şeytanları anlatır. Körmös sözü Körümes biçiminde de söylenir ve Bahaeddin Ögel’in tespitlerine Şeytan’ın kör olduğunu anlatır. Altay mitolojisinde körmösler,
Erlik Han’ın yardımcılarıdır. Körmesler öteki dünyada, cehennemde görevlidirler. Ancak dünyaya çıkar, evlerin çevresinde gezer, içeri girmenin yollarını ararlar. Eve girince de insanlara kötülük yapmağa çalışırlar. Körmesler birbirleri ile de geçinemezler, aralarında kavga eksik olmaz.
Çok da pisboğazdırlar. Babaları gibi kötü değil, iyi olan Erlik’in oğulları insanları körmeslerden korumak için evlerin, obaların girişlerinde gözcülük yaparlar. Bunlar körmeslerden birini yakalayacak olurlarsa hemen cehennemde kaynamakta olan Kazırgan adlı kazanlara atarlar.
Körmesler içinde iyi olanlar da vardır ve onlar için kanlı ya da kansız kurban verilir. Ayrıca ölen insanların ruhlarının da körmös olabileceğine inanılır (İnan 1987: 404-454).
