Sfenksler ve Çeşitleri

Sfenks uzun bir gizlilik ve entrika geçmişine sahip olup birçok kültür tarafından bilginin koruyucusu ve bilmecelerle konuşan biri olarak görülmüştür . Kökeni Eski Mısır’a dayanan sfenks, Antik Yunanistan ve Mezopotamya’da var olan , daha sonraki Batı Dünyası tarafından saygı duyulan ve günümüze kadar Doğu kültürlerinde varlığını sürdüren efsanevi bir yaratıktır.

Sfenks’in gerçek anlamda yaşayan bir varoluş geçmişi yoktur, yalnızca sanat ve edebiyatta vardır ve hem beden hem de zihin açısından insanın kendisinden daha büyük olana olan arzusunu temsil eder. Ancak sfenks aynı zamanda paradoksu da temsil ediyor, güzel ve çekici, aynı zamanda tehlikeli, hatta ölümcül; bilginin ve kötülüğün tehdidinin koruyucusu, bir sfenksle karşılaşmak kafa karıştırıcı ve yıkıcı olarak tanımlanıyor.

Sonuçta sfenks, insanın evrenin gizemlerine nüfuz etme arzusunu ve yeteneğini temsil ederken, bizi riskleri kendimize ait olmak üzere oraya girmemiz konusunda uyarır. Belki de sfenks, gerçeği anlamaya layık ve yetenekli gerçek insanlar yeryüzünde ortaya çıkana kadar bu bilgiyi korur.

Sfenks Nedir?

Sfenks fiziksel özelliklere göre değişir, ancak neredeyse her zaman iki veya daha fazla hayvanın birleşimidir ve bazı versiyonları yarı insan yarı hayvandır. Eski Mısır‘da üç farklı sfenks türü vardır: Aslan gövdeli ve insan başlı Androsphinx ; koç başlı aslan gövdesi olan Criosphinx ; ve aslan gövdeli, şahin veya şahin başlı Hierocosphinx . 

Yunan mitolojisinde daha az çeşitlilik vardır: Kadın başlı kanatlı bir aslan veya aslanın patileri, pençeleri ve göğüsleri, yılanın kuyruğu ve kartal kanatları olan bir kadın. (Harpiyalar mesela)

Tarih boyunca masallarda ve sanatta görülen sfenks, her zaman gizemli bir karaktere sahiptir. Çekici, bilgili ve tehlikeli olan sfenks’e dikkatle yaklaşılmalıdır.

Mısır Sfenksi

Eski Mısır’ın sfenksleri ikonik görüntüler olarak kabul ediliyordu . Sfenksler genellikle firavun yüzlerine sahip dev heykeller olarak ortaya çıkıyor ve neredeyse her zaman tapınakların veya kutsal alanların koruyucusu olarak görülüyordu.

Sfenks’in eski Mısır mitolojisinde ne ölçüde rol oynadığı tartışma konusudur. Sfenks, dönemin dini sanatında ortaya çıkan tek hayvan ve insan birleşimi olmasa da, hayvan tanrılarının diğer tüm antropomorfik imgelerinden önce ortaya çıkan ilklerden biri olabilir.

Ünlü Mısır sfenksleri arasında, o bölgedeki açık hava müzesinde bulunan Memphis’in kaymaktaşı sfenksi; ve Thebes’te tanrı Amon’u temsil eden koç başlı sfenksler (Yunanca’da kriosfenksler ) vardı ve bunların başlangıçta dokuz yüz kadarı vardı. Sfenkslerin en ünlüsü ve en büyüğü Büyük Gize Sfenksidir .

Bu ünlü Mısır sfenksi Sesheps , yani “Gize’nin Büyük Sfenksi” olarak bilinir ve Nil Nehri’nin batı yakasındaki Giza Platosu’nda yer alır . Büyük Sfenks, insan yüzlü, aslan gövdeli bir heykeldir . Çevresindeki kireçtaşı ana kayadan oyulmuş olan bu heykel, 57 metre (260 feet) uzunluğunda, 6 metre (20 feet) genişliğinde ve 20 metre (65 feet) yüksekliğinde olup, onu dünyanın en büyük tek taş heykelidir.

Bitişikteki Sfenks Tapınağı’nın inşası için inşaat aşamasında 200 tondan fazla ağırlığa sahip taş bloklar çıkarıldı. Nil Nehri’nin batı kıyısında, Giza piramit alanının sınırları içinde yer almaktadır.

Büyük Sfenks, pençeleri arasında küçük bir tapınakla doğuya bakmaktadır. Büyük Sfenks’in, yükselen güneşe bakan Giza Platosu’nun koruyucusu olarak durduğuna inanılıyordu. Eski Krallık’ta güneşe tapınmanın odak noktasıydı ve muhtemel inşaatı sırasında inşa edilen bitişik tapınakların merkezinde yer alıyordu.

Hayvan formu olan aslan, eski Yakın Doğu uygarlıklarında uzun zamandır güneşle ilişkilendirilen bir sembol olmuştur. Mısır kralını düşmanlarına saldıran aslan biçiminde tasvir eden resimler, Mısır’ın Erken Hanedanlık Dönemi’ne kadar uzanıyor.

Büyük Sfenks’in yüzünün, firavun Khafra’nın veya Khafre’nin (çoğunlukla adının Yunanca versiyonu olan Chephren olarak bilinir ) veya muhtemelen kardeşi Firavun Djedefra’nın başı olduğuna inanılır. dördüncü hanedan ( MÖ 2723 – MÖ 2563 ).

Ancak Sfenks’in Eski Krallık öncesine ve bir hipoteze göre tarih öncesi çağlara tarihlendirildiğini öne süren alternatif teoriler de mevcut .

Giza nekropolü terk edildikten sonra Sfenks omuzlarına kadar kuma gömüldü. Bunu kazmaya yönelik ilk girişim , genç Tutmosis IV’ün bir kazı ekibi oluşturduğu ve uzun çabaların ardından ön pençeleri kazmayı başardığı M.Ö. 1400 yılına kadar uzanıyor.

Tutmosis IV’ün pençeleri arasına “Rüya Stela” olarak bilinen granit bir stela yerleştirildi. Dikilitaşın bir bölümünde şunlar yazıyor :

…kraliyet oğlu Thothmos, öğle vakti yürürken ve bu kudretli tanrının gölgesi altında otururken geldi, tam Ra’nın (cennetin) zirvesinde olduğu anda uykuya yenik düştü ve uyudu. Bu yüce tanrının Majestelerinin onunla kendi ağzıyla konuştuğunu, tıpkı bir babanın oğluyla konuştuğu gibi konuştuğunu ve şöyle söylediğini gördü:

Bana bak, beni düşün, ey oğlum Thothmos; Ben senin babanım, Harmakhis-Khopri-Ra-Tum; Sana kendi mülküm üzerinde egemenlik, canlılar üzerinde üstünlük bahşediyorum… Bak, benim gerçek durumum, bütün mükemmel uzuvlarımı koruyasın. Yattığım çölün kumları beni kapladı. Kurtar beni, yüreğimdeki her şeyin idam edilmesine neden oldu..

Ramses II’nin Sfenks üzerinde de restorasyon çalışması yapmış olabileceği düşünülüyor. Ancak Giovanni Battista Caviglia tarafından gerçekleştirilen ilk modern kazı 1817 yılına kadar Sfenks’in göğsünü tamamen ortaya çıkarmadı. Sfenks’in tamamı nihayet 1925’te kazıldı.

Yunan sfenksi

Yunanlıların sfenks fikrini kültürel yayılma yoluyla edinmiş olmaları büyük olasılık olsa da, yine de onu büyük ölçüde yazılı mitolojilerine dahil ettiler ve ona Phix adını verdiler.

Yunan mitolojisinde , Echidna ve Orthrus’un kızı Hesiod’a göre ya da diğerlerine göre Typhon ve Echidna’nın kızı olan benzersiz bir yıkım ve kötü şans iblisi olan tek bir sfenks vardı . 

Vazo resimlerinde ve yarım kabartmalarda çoğunlukla yaslanmak yerine dik otururken temsil edildi. Hera ya da Ares, sfenksi anavatanı Etiyopya’dan (Yunanlılar sfenksin yabancı kökenini hatırlıyorlardı) Thebes’e gönderdiler ; o da şehrin girişini korudu ve ünlü bilmecesini geçen herkese “Sabahları hangi yaratık dört ayak üzerinde yürür?” diye sordu. öğlen saat ikide ve akşam üçte?” Yanlış cevap verenlerin hepsi öldürüldü ve ancak Oedipus gelip bilmeceyi çözene kadar kuşatılmış şehir kurtarıldı ve Oedipus kral oldu.

Sonunda mağlup olan sfenks, kendini yüksek kayasından atarak öldü. Alternatif bir versiyon, onun kendini yediğini söylüyor. Sfenks tarafından sorulan tam bilmece, hikayeyi ilk anlayanlar tarafından belirtilmemişti ve Yunan tarihinin çok daha sonraki zamanlarına kadar yukarıda verilen bilmece gibi standartlaştırılmamıştı.

Dolayısıyla Oedipus, sfenks tarafından temsil edilen eski dini uygulamalar ile yeni Olimpos uygulamaları arasındaki geçişin gerçekleştirilmesine yardımcı olan sınır veya “eşik” figürü olarak kabul edilebilir.

Güney ve Güneydoğu Asya’da Sfenks

Medeniyetin süreksizliği nedeniyle geleneklerin büyük ölçüde kaybolduğu Mısır , Mezopotamya ve Yunanistan’daki sfenksin aksine ,  “Asya sfenksinin” gelenekleri hala çok canlı. Güney Asya alt kıtasındaki “sfenkslerin” en eski sanatsal tasvirleri bir dereceye kadar Helenistik sanattan etkilenmiştir.

Ancak Mathura, Kausambi ve Sanchi’nin MÖ 3. yüzyıldan MS 1. yüzyıla tarihlenen “sfenksleri” de Helenist olmayan, yerli bir karaktere sahip. Bu nedenle “sfenks” kavramının yabancı etkiyle ortaya çıkması pek olası değildir.

Güney Hindistan’da “sfenks” purushamriga ( Sanskritçe ) veya purushamirukam (Tamilce, insan-canavar anlamına gelir) olarak bilinir . Tıpkı antik dünyanın diğer yerlerindeki “sfenksler” gibi, “kötülüğü uzaklaştırmak” gibi apotropik bir amaca hizmet ettiği tapınaklarda ve saraylarda heykel sanatında tasvir edilmiştir. 

Geleneğe göre, tapınağa girenlerin günahlarını ortadan kaldırdığı ve genel olarak kötülüğü uzaklaştırdığı söylenir . Bu nedenle genellikle gopuram veya tapınak geçidinde veya Sanctum Sanctorum’un girişine yakın stratejik bir konumda bulunur .

Purushamriga , Güney Hindistan Shiva tapınaklarının günlük ve yıllık ritüellerinde önemli bir rol oynar . Gün boyunca önemli kutsal anlarda bir ila altı kez gerçekleştirilen sodasa-upacara (veya 16 onur) ritüelinde , diparadhana veya lamba töreninin kandillerinden birini süslüyor . 

Ve birçok tapınakta purushamriga aynı zamanda Brahmotsava veya festivalin alayları sırasında vahanalardan veya tanrının araçlarından biridir .

Hint yarımadasının en güney ucundaki Kanya Kumari bölgesinde, Shiva Ratri gecesi boyunca adanmışlar, on iki Shiva tapınağını ziyaret edip ibadet ederken 75 kilometre koşarlar . Bu Shiva Ottam (ya da Run for Shiva), Mahabharata destanının kahramanlarından biri olan Sfenks ile Bhima arasındaki yarışın hikayesinin anısına gerçekleştirilir .

Sri Lanka’da sfenks , narasimha veya “insan-aslan” olarak bilinir . Bir sfenks olarak aslan gövdesine ve insan kafasına sahiptir ve tanrı Mahavishnu’nun dördüncü reenkarnasyonu olan Narasimha ile karıştırılmamalıdır ; bu avatara veya enkarnasyon, bir insan vücudu ve bir aslan başı ile tasvir edilmiştir. “Sfenks” Narasimha, Budist geleneğinin bir parçasıdır ve kuzey yönünün koruyucusu olarak işlev görür ve aynı zamanda pankartlarda da tasvir edilmiştir.

Myanmar’da sfenks manusiha ve manuthiha olarak bilinir . Budist stupalarının köşelerinde tasvir edilmiştir ve efsaneleri, Budist rahipler tarafından yeni doğan kraliyet bebeğini devler tarafından yutulmaktan korumak için nasıl yaratıldığını anlatır.

Nora Nair ve Thep Norasingh , Tayland’da “sfenks”in bilindiği isimlerden ikisidir . Alt gövdeleri aslan veya geyik , üst gövdeleri ise insan şeklinde, dik yürüyen varlıklar olarak tasvir edilirler. Çoğu zaman erkek-dişi çiftleri olarak bulunurlar. Burada da koruyucu bir işlev görür. Aynı zamanda kutsal Himmapan dağının sıralarında yaşayan mitolojik yaratıklar arasında da sayılmaktadır. 

Benzer yaratıklar

Antik çağın insan başlı hayvanlarının tümü sfenks değildir. Örneğin eski Asur’da, tapınakların girişlerini taçlı sakallı kral başlarının bulunduğu boğa kabartmaları koruyordu. Yunanistan’ın klasik Olimpiya mitolojisinde, tüm tanrılar insan formuna sahipti, ancak aynı zamanda hayvan doğalarını da üstlenebilirlerdi. 

Yunan mitinde insan ve hayvan formunu birleştiren tüm yaratıklar, Olimpiyat öncesi dinin kalıntılarıdır : centaurlar , Typhon, Medusa , Lamia ve diğerleri. 

Hindu geleneğinde Vişnu’nun avatarlarından biri “insan-aslan” anlamına gelen Narasimha’ydı , ancak bu avatarın insan vücudu ve aslan başı vardı.

Sanatsal Temsiller

Mısır’daki anıtların ötesinde , sfenks yüzyıllardır sanatta tasvir edilmiştir. Antik Yunan’dan Asya’ya kadar uzanan en ünlü tasvirlerden bazıları , Oedipus’un sfenksle karşılaşmasının varyasyonlarıdır . 

Bazı tasvirler, bilmeceyi çözmeye çalışan Oedipus’a tepeden bakan güç ve bilgelik pozisyonundaki bir sfenksi gösterirken, diğerleri zihinlerin savaşını destansı, ölümcül bir mücadele olarak tasvir ediyor.  Her durumda, Yunan efsanesinin sanatsal ikonografisi, insanın dünyanın gizemlerine nüfuz etme, aklını destansı ölçülerde kullanma yeteneğini temsil eder.

On altıncı yüzyılın yeniden canlanan Mannerist Sfenksi’nin bazen Fransız Sfenksi olduğu düşünülür . Güzel, dağınık kafası dik ve genç bir kadının güzel göğüslerine sahip. Çoğu zaman inci takar .

Vücudu doğal olarak yaslanmış bir aslan şeklinde tasvir edilmiştir . Bu tür sfenksler, Nero’nun ortaya çıkarılan “Altın Evi”nin ( Domus Aurea ) grottesche veya “grotesk” süslemelerinin on beşinci yüzyılın sonlarında Roma’da gün ışığına çıkarılmasıyla yeniden canlandırıldı ve Nero, dünyanın dört bir yanına yayılan arabesk tasarımların klasik sözlüğüne dahil edildi.

Notlar

1. Winston, Allen. 2003. “Gize’nin Büyük Sfenksi: Giriş.” Erişim tarihi: 23 Ocak 2007.
2. Mallet, D. Çeviri. Erişim tarihi: 22 Şubat 2007.
3. Hamilton, Edith. 1942. Mitoloji . New York: Küçük, Brown. ISBN 0316341517
4. Demisch, Heinz. 1977. “Sfenks Öl.” Geschichte ihrer Darstellung von den Anfangen bis zur Gegenwart.
5. Deekshitar, Raja. Erken Hint Sanatında Sfenks. Erişim tarihi: 9 Şubat 2007.
6. Demisch, Heinz. 1977. “Sfenks Öl.” Geschichte ihrer Darstellung von den Anfangen bis zur Gegenwart.
7. “Sfenks.” Britanika Ansiklopedisi .

Referanslar

• Hamilton, Edith. Mitoloji . Boston, MA: Back Bay Books, 1998. ISBN 0316341517
• Hancock, Graham ve Robert Bauval. Sfenks’in Mesajı: İnsanlığın Gizli Mirasının Arayışı . Three Rivers Press, 1997. ISBN 0517888521
• Regier, Willis Goth. Sfenks Kitabı . Thrupp, Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing, 2005. ISBN 0750938617
• Zivie-Coche, Christiane. Sfenks: Bir Anıtın Tarihi . Ithaca, NY: Cornell University Press, 2004. ISBN 0801489547
• Guardian’ın Sfenksi – Andrew Bayuk’un fotoğraf galerisi
• Sfenks’in Burnu – Larry Orcutt’tan Catchpenny Gizemleri