Evren – Kainat.
Düzenli ve uyumlu bir bütün oluşturan, bildiğimiz varlık âlemindeki tüm her şeyin bütünü.
Türk Dünya ve Uzay anlayışında Evren iki katlıdır: Yer ve Gök. Yer dişiliği, Gök erkekliği simgeler. Başka bir sınıflandırmada ise üç katlıdır. Ancak aslında ikili sınıflandırmanın biraz genişletilmiş bir hali olup (çünkü Yeraltı aslında Yerin bir parçasıdır) bu üç katlı anlayış dünyevi olmaktan ziyade öteki âlemi içerir.
Cehennem yeraltında, Cennet gökyüzündedir. Bu sınıflandırmanın merkezinde insanın yaşadığı Dünya vardır. Buna göre aşağıya ve yukarıya doğru birer katman eklenir (Yeraltı ve Yerüstü). Bu katmanlar da alt ve üst katlara bölünür kendi içinde.
Yer ve Gök Türk kültüründe ayrılmaz bir bütündür. Katmanlar her ne kadar yarı soyut olsa da, gerçekliğe uygun, maddi ve somut bir anlayış içerisinde mekânsal bir yaklaşımla açıklanır. Bir başka görüşe göre ise Türk kültüründe evren aslında dört katlıdır ve ikili anlayışın biraz genişletilmiş biçimidir.
Bu görüşe göre Gök-Kalığ ifadesindeki Gök uzayı, Kalığ ise havayı (atmosferi) anlatır. Gerçekten de Kalı (Kalığ / Kalık) kelimesi hava demektir. (“Kalı” sözcüğün günümüz söyleyişine uyarlanışı “kalık” biçimindedir. “Havaya kalkmak” sözündeki “kalk” da bu köktendir.) Böylece Yer: Yeryüzü ve Yeraltı olarak iki katlıdır. Aynı şekilde Gök: Kalığ ve Uzay olarak iki katlıdır. Macarlarda da üç katlı evren anlayışı aynen korunmuştur ve küçük ayrıntılar dışında Türk kültüründeki ile aynı özelliklere sahiptir.
Evren sözcüğünün aynı zamanda ejderha mânasına gelmesi ise çeşitli anlamsal içerikleri doğru algılamayı gerektirir.
Örneğin sürüngenlerin evrilerek, yumurtadan çıkarak gelişmesi ile evrenin değişkenliği ortak çağrışımlara sahiptir. Evren sözcüğü büyüklük ve anlaşılmazlık açısından da hem kâinat hem de ejderha için ortak içerikleri taşımaktadır. Bu nedenle ejderha aslında kâinatın bir sembolüdür demek yanlış olmayacaktır.
- Yer Üstü: Gökyüzünü, uzayı ve algının ötesindeki üst âlemleri kapsar. Yukarı Yertinç olarak da adlandırılır. 9 veya 19 katlı olarak düşünülür. Uçmağ (Cennet) göktedir. İyicil (Aydınlık) Tanrılar Gökte yaşarlar. (İslam ile birlikte 7 katlı olarak anlaşılmaya başlanmıştır.) Gökyüzü yaratıcılığı simgeler. (Üst Tilekey veya Çağa Çiri/Yeri de denir.)
- Yer: Üzerinde yaşadığımız yeryüzüdür. Dünya’ya (bir gezegen olarak ele alındığında)
Yertinç denilir. Tek katlıdır. Denizler bu katmana dâhildir. (Orta Tilekey de denir.)
- Yer Altı: Dünyanın alt katmanlarını içerir. Aşağı Yertinç de denir. Yeraltını, çağlar öncesinden kendiliğinden oluşan mağaralar ile algı sınırının erişemediği soyut alt âlemler buradadır. Kötücül (Karanlık) Tanrılar yeraltındadırlar. 9 katlı olarak anlaşılır. Tamağ (Cehennem) buradadır. Yer altı ölümü ve yokluğu temsil eder. (Alt Tilekey veya Ayna Çiri/Yeri de denir.)
